Ziek worden voorkomen in een pandemie – Lessons Learned

Hoe voorkom je ziek worden in het algemeen? En tijdens een pandemie? Ik bundel hier een aantal weetjes en lessons learned.

Een algemeen antwoord is moeilijk te formuleren op de vraag van het voorkomen van ziekten. Specifieke maatregelen kunnen afhankelijk zijn van de ziekte / pandemie. Dit wordt bekeken door de overheden. Daarom is het belangrijk om de richtlijnen van de overheid te volgen. En vergeet je huisarts niet te raadplegen. Maar gun die wel rust wanneer die overwerkt raakt door de pandemie.

In deze bijdrage geef ik mijn eigen mening, niet die van enige organisatie

Wat zijn 10 manieren om ziekten te voorkomen

Was je handen regelmatig; eet gezond; slaap voldoende; beweeg regelmatig; ontspan; vaccinaties;  vermijd contact met zieke mensen; bedek je mond en neus als je hoest of niest; maak je omgeving schoon; drink voldoende water. Bonus: rook en drink niet (teveel), bereid het voedsel hygiënisch, ga op doktersbezoek.

Hoe werken ze?

1. Was je handen regelmatig: dit is een van de eenvoudigste en effectiefste manieren om het verspreiden van ziektekiemen te voorkomen. Doe dit minstens na het toiletbezoek en voor het eten.
2. Eet gezond: zorg voor een gevarieerd dieet met een focus op vezelrijke voeding met enig fruit, en voldoende groenten en volle granen. Deze voeding bevat vitaminen en mineralen. Die versterken je immuunsysteem.
3. Slaap voldoende: slaap is essentieel voor een goede gezondheid.
4. Beweeg regelmatig: lichaamsbeweging versterkt je immuunsysteem vermindert stress.
5. Ontspan: stress verzwakt je immuunsysteem. Doe aan yoga, meditatie of ga wandelen in de natuur.
6. Vaccinaties: informeer je over de nuttige vaccinaties voor uw leeftijd. Let op voor urban stories of desinformatie hierover. Vaccinaties zijn een tijdelijke of meer definitieve manier om ziek worden te voorkomen. Het nut ervan hangt ook af van uw algemene gezondheidstoestand.
7. Vermijd contact met zieke mensen in je omgeving. Neem dan contact met hen online.
8. Bedek je mond en neus als je hoest of niest, tegen het verspreiden van ziektekiemen.
9. Hou je omgeving schoon, vooral de oppervlakken die je vaak aanraakt zoals deurknoppen, kranen en je smartphone en toetsenbord.
10. Drink voldoende water want dat helpt je lichaam om goed te functioneren en je immuunsysteem te versterken.

Bonus: rook niet, drink maar matig alcohol, bereid je voedsel hygiënisch en consulteer bij klachten je huisarts. Dit laatste kan bij een pandemie wellicht online.

Hoe kun je ziekte voorkomen tijdens een pandemie?

Volg de richtlijnen van de overheid.

1. Tijdens de Covid19 pandemie golden in België de ‘gouden regels’ die naargelang de pandemie vorderde werden aangepast. Daarnaast bestond er ook een lijst met FAQ die eveneens afhankelijk was van de evolutie van de pandemie en het voortschrijdend wetenschappelijk inzicht. Deze dienden om de verspreiding van het virus te beperken. Enkele voorbeelden van deze richtlijnen waren:
   • Blijf thuis als je ziek bent. en vermijd contact met anderen
   • Houd afstand van anderen (sociale afstand).
   • Draag een mondkapje in openbare ruimtes waar dat verplicht is.
   • Was je handen regelmatig.
   • Laat je vaccineren als dat mogelijk is.
   • Vermijd reizen naar gebieden met een hoog risico.
2. Beperk je fysieke contacten, met mensen die ziek zijn. Vermijd daarom grote bijeenkomsten en drukke plekken. Je weet immers van veel mensen niet of ze drager zijn van de ziekte en of ze in een besmettelijk stadium zijn.
3. Laat je testen als je denkt dat je besmet kan zijn. Zo weet je dat je maatregelen moet nemen tegen het besmetten van anderen.
4. Werk thuis als dat mogelijk is. Daardoor loop je minder kans om anderen te besmetten of om zelf besmet te worden.
5. Zorg voor goede hygiëne: zie hierboven.
6. Blijf op de hoogte van de laatste informatie over de pandemie. In België kon dit door de relevante website van de overheid te bezoeken of door het nieuws te volgen. Na enkele tijd kwamen er tijdens corona regelmatige informatiedelingen van het overlegcomité.
7. Zorg ervoor dat je voldoende voorraden van voedsel, medicijnen en andere benodigdheden in huis hebt voor het geval je in quarantaine moet. Dat is geen luxe, zeker als je weinig of geen hulp hebt van derden of geïsoleerd zit op een afgelegen plek.
8. Wees solidair met anderen door de bovenstaande tips te volgen. Daarmee help je jezelf en anderen. Hiermee help je om de verspreiding van het virus te beperken. Maar help ook anderen die ziek zijn of in quarantaine zitten. Je kunt bijvoorbeeld boodschappen voor ze doen maar steeds met het respecteren van een veilige afstand.

(Zie verder ook: World Health Organization (WHO): https://www.who.int/ ; RIVM: https://www.rivm.nl/)

Zijn de maatregelen tijdens een pandemie afhankelijk van de ziekte zelf?

De maatregelen zijn deels afhankelijk van de ziekte zelf. Specifieke kenmerken van de ziekte bepalen welke maatregelen het meest effectief zijn. Voorbeelden zijn de manier waarop het zich verspreidt, de ernst van de symptomen en de beschikbaarheid van behandelingen.

Vier voorbeelden zijn:

• Luchtweginfecties: bijvoorbeeld voor COVID-19, zijn er maatregelen die de verspreiding van aerosolen via de luchtwegen beperken, zoals het dragen van een masker.
• Voedselgerelateerde infecties: bijvoorbeeld voor het norovirus, is het belangrijk om  het voedsel goed te koken en contact met ander, mogelijk besmet, voedsel te vermijden.
• Vector-borne diseases: bijvoorbeeld voor malaria, is het belangrijk om gebruik te maken van muggennetten en insectenwerende middelen.
• Bij ebola ligt op het voorkomen van contact met besmette lichaamsvloeistoffen. Dit kan in de zorg door het dragen van beschermende kleding, het gebruik van ontsmettingsmiddelen en in de maatschappij door het vermijden van contact met zieke mensen.

Naast de ziekte aan zich zijn er ook andere factoren van de pandemie die belangrijk zijn voor de keuze van de maatregelen, zoals:

• Bij mildere symptomen in de pandemie zijn er minder ingrijpende maatregelen nodig.
• Als het gezondheidszorgsysteem door de knieën gaat (teveel zieken in de gangen van de hospitalen of bij veel burn-out in de zorg), zijn er strengere maatregelen nodig..
• De maatregelen moeten proportioneel zijn tot de maatschappelijke en economische impact die ze hebben.
• De manier waarop de ziekte wordt overgedragen, omdat via de lucht is iets anders dan via contact met besmette oppervlakken of via lichaamsvloeistoffen. De maatregelen zullen verschillen daarbij.
• De beschikbaarheid van vaccins of behandelingen speelt een belangrijke rol spelen bij het voorkomen van de ziekte.

Waarop zijn de maatregelen gericht?

In het algemeen zullen de maatregelen om ziekten te voorkomen tijdens een pandemie gericht zijn op:

• Het verminderen van de blootstelling aan het virus. Hiertoe raadt de overheid aan om sociale afstand te nemen, het mondkapjes te dragen en de handen te wassen en woonruimten en andere lokalen waar mensen moeten samenkomen te ventileren. Ook kan het transport met openbaar vervoer ontraden worden, of het vervoer in het algemeen, om verspreiding van (varianten van) het virus in het land te voorkomen.
• Het beschermen van kwetsbare groepen. Dit zijn mensen met een onderliggende gezondheidstoestand of met een mentale achterstand, mensen in rusthuizen enz.
• Het vertragen van de verspreiding van het virus gebeurt door het massaal testen van mensen op het virus, contactopsporing via bevragingen en besmette mensen in quarantaine te plaatsen en daarop te controleren.

Hebben de maatregelen effect en hoe toon je dat aan?

Er zijn verschillende manieren om aan te tonen dat de maatregelen effect hebben:

1. Door het aantal besmettingen te monitoren: een daling ervan na het implementeren van maatregelen is een sterke indicator.
2. Door statistieken te vergelijken tussen gebieden met en zonder maatregelen. Als het relatief aantal besmettingen ten aanzien van de hele populatie in gebieden met maatregelen lager is dan in gebieden zonder maatregelen, werken de maatregelen.
3. Door wiskundige modellen te gebruiken die de verspreiding van ziekten kunnen voorspellen. Deze modellen gebruikt men om mogelijke toekomsten te simuleren als de maatregelen niet waren genomen. Deze modellen helpen om maatregelen te kiezen.
4. Door wetenschappelijk onderzoek na te lezen die de effectiviteit van verschillende maatregelen tegen ziekteverspreiding hebben onderzocht. Men kan wetenschappelijke studies uitvoeren om de effectiviteit van een of meerdere maatregelen te bepalen.

Je kan de effectiviteit van maatregelen maximaliseren met volgende tips:

• Ontwikkel de maatregelen ‘evidence based’.
• Een consistente en coherente implementatie van de maatregelen.
• Communiceer duidelijk over de genomen maatregelen en hun belang.
• Dwing naleving af waar nodig.
• Evalueer de maatregelen en pas aan waar nuttig en nodig.

Merk dus op dat de effectiviteit van maatregelen varieert naargelang de (variant van) ziekte, de (maatschappelijke, sociale, economische, politieke, demografische, technische, milieukundige) context en de manier waarop men de maatregelen implementeert. Mede daarom is het belangrijk om de maatregelen soms te combineren met elkaar zoals vaccinatie, communicatie, financiële steun, quarantaine en goede hygiëne.

Zijn de maatregelen soms moeilijk te begrijpen of te volgen?

De maatregelen zijn soms moeilijk te begrijpen of te volgen. Daar zijn meerdere mogelijke redenen voor:

1. De complexiteit van de pandemie is functie van een groot aantal parameters, zoals de aard van de ziekte, de transmissiemechanismen, de bevolkingsdichtheid en het niveau van de gezondheidszorg. Dit kan het selecteren van maatregelen bemoeilijken.
2. De snel veranderende informatie naarmate voortschrijdend inzicht over de ziekte en de context waardoor het nodig is om de maatregelen aan te passen. Dit bemoeilijkt de alertheid van de bevolking om mee te zijn met de laatste richtlijnen en aanbevelingen van de overheid.
3. Optredende tegenstrijdige informatie komt normaal van verschillende bronnen, zoals de media, wetenschappelijke studies en sociale media. Dit kan het gevolg zijn van kwaadwilligheid. Dit maakt het moeilijk om te weten wat je mag geloven.
4. De inconsistentie van de berichtgeving leidt verder tot misverstanden. Inconsistentie kan komen doordat verschillende experts een andere mening hebben over de te gebruiken maatregelen, of dooreen onjuiste of onvolledige presentatie van de gegevens. Daarom is eenheid van communicatie belangrijk. De verschillende partijen moeten samenzitten om met een enkele boodschap naar buiten te komen.
5. De angst en stress voor de ziekte en haar gevolgen maken het moeilijk om rationele beslissingen te nemen. Dit bemoeilijkt het begrijpen en toepassen van de maatregelen.
6. De culturele en sociale factoren beïnvloeden het draagvlak van mensen om maatregelen te volgen. In sommige culturen is het moeilijker om sociale afstand te nemen.
7. De economische factoren beïnvloeden het draagvlak van mensen om maatregelen te volgen. Niet iedereen kan telewerken, niet elk bedrijf kan (tijdelijk) sluiten.
8. De politieke factoren beïnvloeden de implementatie van maatregelen. Zo kan er angst zijn voor de economische of sociale gevolgen.
9. De complexiteit van de maatregelen kan voortkomen van ‘evidence based’ wetenschappelijke berichtgeving, die bovendien evolueert naargelang het voortschrijdend inzicht.

Om de maatregelen te begrijpen en ze daardoor met meer kans te volgen, moet men:

• Informatie halen uit betrouwbare bronnen zoals De World Health Organization (WHO) en de nationale gezondheidsautoriteiten.
• Op de hoogte blijven van de laatste richtlijnen en aanbevelingen die De WHO en de nationale gezondheidsautoriteiten publiceren.
• Vragen durven stellen aan je huisarts over de maatregelen of in de apotheek.
• Geduld hebben omdat het een tijd duurt voordat de maatregelen effect hebben. 
• De maatregelen bespreken met anderen zoals met familie, vrienden, collega’s van het werk of buren.

Wat zijn redenen waarom mensen de maatregelen niet volgen?

De meest voorkomende redenen waarom mensen de maatregelen niet volgen zijn:

• Onbegrip omdat men de maatregelen niet begrijpt en het belang niet inziet. Bijvoorbeeld door een gebrek aan informatie of door desinformatie.
• Ontkenning van de ernst omdat men niet gelooft dat de pandemie echt is of ernstig is.
• Wantrouwen in de overheid of wetenschap waardoor men gelooft dat de maatregelen onnodig of schadelijk zijn.
• Ongeloof dat de ziekte een ernstige bedreiging vormt noch dat de maatregelen effectief zijn. Bijvoorbeeld door een of enkele persoonlijke ervaringen, door een ideologische of religieuze overtuigingen of door geloof te hechten aan complottheorieën.
• Angst en stress kunnen leiden tot ontkenning.
• Gemakzucht omdat de maatregelen onaangenaam zijn, waardoor men ze niet volgt.
• Individualisten vinden soms dat maatregelen hun individuele vrijheid inperken.
• Soms is het moeilijk om de maatregelen te volgen vanwege sociale, economische of persoonlijke omstandigheden. Bijvoorbeeld:
  • Armoede kan het moeilijk maken om thuis te blijven omdat men afhankelijk is van derden.
  • Mensen met een baan in de zorg of een andere essentiële sector.
  • Mensen met een psychische aandoening hebben moeite met de stress en angst.
• Politieke verdeeldheid zorgt voor problemen met de maatregelen om met de pandemie om te gaan. Dit leidt tot scepsis en weerstand.
• Vertrouwen in alternatieve behandelingen voor de ziekte knaagt aan de bereidheid om de gecommuniceerde maatregelen te volgen.
• Frustratie en woede door een grote impact van de maatregelen op het sociale en economische leven.
• Door eigenbelang negeren sommigen de maatregelen omdat ze de gezondheid van anderen onbelangrijker vinden dan hun eigen belangen.
• Culturele factoren zoals religie, normen en waarden bepalen mee hoe mensen de maatregelen ervaren.
• Politieke ideologie doet mensen soms geloven dat de maatregelen een inbreuk zijn op hun vrijheid.
• Misinformatie en desinformatie leidt tot verwarring en angst.
• Complottheorieën over de pandemie zetten typisch, direct of indirect, aan tot het negeren van de maatregelen.
• Gebrek aan toegang tot middelen zoals water en zeep maken het onmogelijk om de maatregelen te volgen.
• Gebrek aan steun door familie, vrienden of gemeenschap maakt het moeilijk om de maatregelen te volgen of om ze vol te houden.

Men kan mensen motiveren om de maatregelen te volgen door:

• Duidelijke en betrouwbare informatie te communiceren zodat men de maatregelen begrijpt en weet waarom ze belangrijk zijn.
• Verschillende, steeds dezelfde, communicatiekanalen te gebruiken, zoals sociale media, traditionele media en community-organisaties.
• De maatregelen praktisch te houden en realistisch haalbaar te maken doordat ze rekening houden met de behoeften van mensen.
• Vertrouwen te creëren met (leiding van) gemeenschappen en lokale leiders, ook om misinformatie te bestrijden.
• Solidariteit te stimuleren door samen te werken om de pandemie te bestrijden.

Maatregelen zal men sneller begrijpen en volgen door:

• Systematisch enkel betrouwbare informatie te delen uit de beste bronnen, zoals het RIVM, Sciensano of de WHO.
• Empathie te tonen en met respect met ze om te gaan, omdat we dan hun perspectief beter kunnen begrijpen en daardoor hun goodwill verkrijgen.
• Hulp te bieden aan mensen die moeite hebben om het allemaal te begrijpen.
• Te benadrukken dat de maatregelen belangrijk zijn voor iedereen.
• Samen te werken met de overheid, de wetenschap, de media en de gemeenschapsgroepen om de maatregelen in aangepast taalgebruik te communiceren. Desnoods met tekeningen.

Hoe kunnen lokale culturele gewoonten een rem zetten op de maatregelen?

Dat kan op verschillende manieren:

1. Fysiek contact door elkaar te begroeten met een handdruk, omhelzing of kus belemmert de sociale afstand.
2. Groepsgebeurtenissen, zoals festivals, bruiloften en begrafenissen, zijn soms gebruikelijk. Dit verhoogt het risico op besmetting.
3. Hygiënepraktijken zijn anders in andere culturen. Hierdoor kunnen ziekten zich verspreiden. De oorzaak is soms een lagere de beschikbaarheid van water en zeep, of minder algemene kennis over hoe ziektekiemen worden overgedragen.
4. Gedeelde maaltijden met anderen kan het risico verhogen, als mensen hun handen niet wassen voor het eten.
5. Geneeskrachtige kruiden gebruikt men soms ten onrechte om ziekten te behandelen.
6. Religieuze overtuigingen die mensen ervan weerhouden om medische hulp te zoeken vanwege genderverschillen, of om maatregelen te nemen tegen ziekteverspreiding.
7. Stigma en discriminatie in sommige culturen zijn verbonden aan ziekten. Men verbergt dan symptomen en vermijdt testen en behandeling.
8. Taalbarrières als men geen of weinig Engels spreekt. Daarom is in een multiculturele omgeving een meertalige aanpak nodig om mensen (de noodzaak van) de maatregelen te laten begrijpen.
9. Gebrek aan vertrouwen in de overheid geeft aanleiding tot foutieve denkwijzen over de ernst van de pandemie en de effectiviteit van de maatregelen.

Daarom is het zo belangrijk om samen te werken met lokale gemeenschapsgroepen en gemeenschapsleiders om de maatregelen rekening te laten houden met lokale culturele gewoonten. Dit kan worden gedaan door:

• ‘Culturally sensitive messaging’: de berichten houden rekening houden met lokale culturele normen en waarden van de lokale bevolking, in hun eigen taal. Ze worden dus aangepast aan de lokale context.
• ‘Community engagement’: werk samen met lokale leiders en organisaties om de beoogde doelen te bereiken.
• ‘Capacity building’: bied training en ondersteuning aan. Zet lokale media in.
• ‘Empowerment’: de lokale gemeenschappen beheren de maatregelen zelf, met de nodige middelen. Moedig lokale initiatieven aan.

Wat zijn indicatoren dat de maatregelen effectief werken?

Daar zijn verschillende indicatoren voor mogelijk:

• Afname van het aantal nieuwe ziektegevallen: dit betekent dat de maatregelen de verspreiding van de ziekte kunnen vertragen.
• Afname van het aantal sterfgevallen: dit is een sterkere indicator voor de vertraging van de ziekte.
• Reproductiegetal (R0): het reproductiegetal is het gemiddelde aantal mensen dat door één besmet persoon wordt besmet. Als het onder de 1 daalt neemt de ziekte statistisch af.
• Positiviteitsratio van tests: dit is het percentage tests dat positief is voor de ziekte. Als dit daalt, zijn de maatregelen wellicht effectief.
• Bezetting van IC-bedden: als deze daalt, zijn de maatregelen wellicht effectief.
• Afname van het aantal ziekenhuisopnames en sterfgevallen: als deze afneemt, zijn de maatregelen zeer effectief.
• Toename van het aantal tests: meten is weten. Het levert getallen voor andere indicatoren.
• Afname van de virale circulatie: dit volgt uit rioolwateronderzoek of door te kijken naar het aantal mensen dat antistoffen heeft. Als het virus minder circuleert, is er wellicht vertraging van de ziekte.
• Hoge vaccinatiegraad: een hoge vaccinatiegraad kan helpen om de pandemie onder controle te krijgen. Het is een indicator om te meten of men de ziekte onder controle kan krijgen.
• Naleving van de maatregelen: als de naleving van de maatregelen hoog is, is het mogelijk dat een aantal andere indicatoren zinvol zijn.
• Tevredenheid van de bevolking: dit is een indicator dat de maatregelen worden geaccepteerd en dat ze waarschijnlijk zullen worden nageleefd.
• Bevolkingsonderzoek: hiermee kan men nagaan hoeveel mensen besmet zijn met de ziekte, of ze symptomen hebben en of ze al dan niet gevaccineerd zijn. Dit geeft input aan indicatoren maar is op zich geen indicator.
• Modellering: men kan wiskundig simuleren hoe de ziekte zich zou verspreiden zonder maatregelen en met verschillende soorten maatregelen.
• Verbetering van de economische indicatoren: dit kan dit erop wijzen dat de maatregelen de pandemie onder controle krijgen en dat de samenleving weer op gang komt.

Onthoud dat geen enkele indicator perfect is. De effectiviteit beoordeelt men op basis van een combinatie van indicatoren.

Conclusies:

• Er zijn een aantal generieke tips om ziekte te voorkomen. Maar die zijn niet allesomvattend.
• De effectiviteit van maatregelen varieert afhankelijk van de ziekte en de manier waarop men de maatregelen implementeert binnen een culturele context.
• Het is belangrijk om de effecten van de maatregelen te blijven opvolgen. Waar nodig past men de maatregelen aan.
• Het is belangrijk om te communiceren met de bevolking over alle nuttige aspecten van de maatregelen waaronder op de eerste plaats de effectiviteit. Daarvoor is de maatschappelijke context zeer belangrijk.
• Meten is weten. Men heeft gepaste indicatoren nodig om details te kennen. Men moet de indicatoren samen bekijken om gefundeerde conclusies te kunnen trekken.

Vraag aan de lezers:

Hoe heb jij de coronapandemie ervaren, en wat waren hinderpalen om maatregelen na te leven, bij uzelf of bij anderen?