Veilig kwaliteitsvol voedsel – Welke maatregelen zijn er?

De hamvraag is: Welke maatregelen nemen overheden en privé om de veiligheid en kwaliteit van voedselproducten te waarborgen, ook in het licht van illegaal voedseltransport, en hoe dragen deze maatregelen bij aan voedselrisicobeheersing?

Voedselveiligheid en risicobeheer: ik bekijk de situatie zoals die is in België, en internationaal. Daarbij horen bedreigingen, opportuniteiten en wicked problems. Ik bekijk dit vraagstuk deels vanuit het letterwoord PEST: Politiek, economisch, sociaal-maatschappelijk en technisch. Maar ook vanuit gezondheid.

In deze bijdrage geef ik mijn eigen mening, niet deze van enige organisatie.

Wat is veilig en kwaliteitsvol voedsel?

Veilig en kwaliteitsvol voedsel is voedsel dat zonder schadelijke gevolgen aan de voedingsnoden van de bevolking voldoet. Daarin zijn twee woorden belangrijk: voedingsnoden, en onschadelijk. Daarom onderwerp ik deze vraag aan een strategische analysemethode. Een inbreuk op deze twee eisen hoeft immers maar eenmalig voor te komen om zware gevolgen te hebben voor meerdere partijen.

Wanneer is voedsel veilig en kwaliteitsvol voor de gezondheid?

Merk op dat veilig en kwaliteitsvol hand in hand gaan. Voor de gezondheid komen er verschillende aspecten op de voorgrond.

De voedingswaarde als kwaliteitskenmerk vereist dat het voedsel verscheidenheid heeft en in balans is. Daartoe is er een mix van groenten (vezels), koolhydraten, magere eiwitten en gezonde vetten belangrijk. Je brengt deze in balans door de hoofdmaaltijden, vaak op basis van koolhydraten, eiwitten en vetten, uit te breiden met een stuk fruit en andere bronnen van vitamines en mineralen.

Kies daarbij bij voorkeur voor verse producten, gekweekt met een minimum aan of zonder pesticiden en chemicaliën. Indien je de boer persoonlijk kent, weet je misschien ook beter wat er bij het groeiproces gebruikt is.

Bij de bereiding is hygiëne een absolute must. Het doden van bacteriën doe je best met het bereiden van de voeding op hoge temperatuur en het bewaren ervan op een lage temperatuur.

Vermijd om evidente redenen dan ook fastfood, die vaak eigenlijk verslavend zijn door de ‘ideale’ combinatie van vetten, suikers en zout.

Tenslotte: pas je voeding aan uw gezondheidstoestand aan. Bijvoorbeeld, als je jicht hebt, let je best op met rood vlees en andere dierlijke proteïnen. Voor andere aandoeningen kan ander voedsel misschien best gemeden worden. Bespreek dit met uw arts, en met een diëtiste. Wat in veel gevallen ook nuttig is, is het matigen van frisdrankjes en alcoholhoudende dranken.

Wat is veilig en kwaliteitsvol voedsel vanuit technisch/chemisch standpunt?

Een belangrijke vereiste is dat de samenstelling van het voedsel bestaat uit schadeloze stoffen en natuurlijke ingrediënten. Alle sporen van pesticiden, insecticiden, bacteriën, zware metalen,… moeten dus in de productie verwijderd zijn. Er mag ook geen bederf opgetreden zijn, en er staat best de juiste houdbaarheidsdatum op het etiket, inclusief hoe je het voedsel het best bewaart. Technisch gezien is het voedsel dat je thuis bereidt best minimaal bewerkt. Daartoe houdt de producent rekening met hygiënische maatregelen. Om veiligheidsredenen, wanneer er een situatie optreedt, zorgt men ervoor dat men de oorsprong van het voedsel kent, via traceerbaarheid. Dit is een hulp om eventuele vervolgschade in te perken via terugroeping van producten. Het is voor de veiligheid van de consument steeds belangrijker aan het worden dat men de allergenen in kaart brengt, en deze vermeldt op de etiketten.

Wat is veilig en kwaliteitsvol voedsel vanuit Juridisch standpunt?

Een eerste aspect van belang voor de burger vanuit dit aspect is een sluitende wetgeving, die normen bepaalt waaraan de producenten en verkoop moeten voldoen. De overheid controleert of de toeleveringsketen vanaf de voedselproductie tot op het bord de veiligheidsregels in acht houden. Daarbij hoort ook de traceerbaarheid die hiervoor reeds werd vermeld. Daarmee zijn de bedrijven in de supply chain ook aansprakelijk te stellen voor de veiligheid van hun producten.

Een tweede aspect vanuit juridisch standpunt is het voorzien van de juiste informatie over het product. Dit betekent dat de juiste ingrediënten moeten vermeld staan op het etiket, de houdbaarheidsdatum, de voedingswaarde, en de bewaarvoorschriften. Die zaken moeten wetenschappelijk verifieerbaar zijn.

Tenslotte is er de rechtstreekse bescherming van de consument tegen de schadelijke stoffen, zoals eerder vermeld. De overheid garandeert daarbij ook rechtsmiddelen, zoals schadevergoedingen.

Wat de laatste jaren steeds meer op de voorgrond komt, is de duurzaamheid van de voedselproductie, en het dierenwelzijn.

Wat is veilig en kwaliteitsvol voedsel vanuit Milieukundig standpunt?

Voor het milieu zijn volgende aspecten van voeding nuttig:

Ten eerste is er de duurzaamheid. Er gaat steeds meer aandacht naar voedselproductie met een lage ecologische voetafdruk. Daarbij hoort een verminderd gebruik van pesticiden, kunstmest, en efficiënt watergebruik. Pesticiden en kunstmest vervuilen waterbronnen, wat een hypotheek legt op de gezondheid van toekomstige generaties.

Ten tweede hoort ook een voorkomen van of verminderen van voedselverspilling, compostering van voedselresten.

Tot slot zorgt ook een lokale productenkeuze voor een lagere ecologische voetafdruk, omdat er minder transport bij komt kijken. Daarom is het nuttig om met de bakfiets inkopen te doen bij een lokale boer of tuinder.

Een multi-cultuur productie, tegenover een monocultuur, kan daarbij eveneens nuttig zijn, omdat het geen schade levert aan de biodiversiteit. Kiezen voor een focus op plantaardig seizoensgebonden voedsel met een lokale productie vermindert de CO2-voetafdruk. Dat is op zijn beurt klimaatvriendelijk.

In de rand merk ik op dat in sommige landen er nog steeds ontbossingen gebeuren om landbouwgrond te creëren. Dit leidt tot ernstig verlies van biodiversiteit.

Wat is veilig en kwaliteitsvol voedsel vanuit het standpunt van voedselzekerheid?

Naast het voedsel zelf is ook voedselzekerheid nodig. Het verzekeren dat het voedsel aanwezig is ten allen tijde en dat in voldoende mate.

Een eerste vereiste daarbij is de fysieke beschikbaarheid van voedsel door de toeleveringsketen. Die zorgt daarbij voor de toegankelijkheid van het voedsel voor de bevolking zodat deze voeding kan kopen en transporteren. Daarmee ondersteunt de toeleveringsketen de algemene volksgezondheid, maar ook de economische gezondheid en continuïteit van de maatschappij. Dat aanbod dat zij voorziet moet divers zijn, vanwege de gezondheidsvereisten van kwalitatief en veilig voedsel, zoals hierboven besproken.

Een tweede vereiste is daarbij natuurlijk dat de toeleveringsketen niet ad hoc bestaat, maar een eigen stabiliteit heeft, in haar eigen continuïteit voorziet. Daarbij kan het globale karakter van de toeleveringsketen zorgen voor eigen continuïteit ondanks natuurrampen zoals extreme weersomstandigheden, economische crises of oorlogen in productiegebieden zoals Oekraïne. Dat moet het blijven doen, aan een voor de consument schappelijke prijs.

Een derde zekerheid die de toeleveringsketen moet bieden is het veilig gebruik van geleverde producten. Daartoe behoren voedselveiligheid (geen schadelijke stoffen), goede voedingswaarden en diversiteit (waaronder plantaardig voedsel, zonder focus op fastfood), en het voorkomen van voedselverspilling op de weg van de productie tot op het bord van de consument. Voorlichting is daarbij een must geworden.

Ten slotte is het een belangrijke opdracht om te voorzien in een voedselbank voor minder bedeelden. Ook initiatieven als ‘too good to go’ en ‘social deal’ zijn nuttig en nodig.

Wat zijn sleutel succesfactoren op politiek, sociaal-maatschappelijk, economisch en technisch vlak?

Uit voorgaande bespreking kunnen we een aantal sleutel succesfactoren afleiden

Politiek:

• Implementatie en handhaving van strenge voedselveiligheidsnormen en -regelgeving.
• Internationale samenwerking om voedsel gerelateerde problemen te bestrijden en te traceren.
• Investeringen in voedselveiligheid via veiligheidsprogramma’s en -onderzoek.
• Een focus leggen op duurzame landbouw in het beleid.
• Politieke wil om van voedselveiligheid en -zekerheid een prioriteit te maken.

Sociaal-maatschappelijk:

• Voorlichting en educatie over veiligheid en hygiëne.
• Gedragsverandering naar veilige praktijken. Bijvoorbeeld door alle stakeholders te betrekken bij het ontwikkelen en uitvoeren van voedselveiligheidsbeleid.
• Community-based initiatieven die voor voedselzekerheid zorgen. ‘Buy Locally’.
• Multisectoriële samenwerking: alle stakeholders, van overheden tot boeren tot consumenten. Het is een vraagstuk voor iedereen.

Economisch:

• Ondersteuning van duurzame landbouw en kleine boeren.
• Duurzame financiering: er is een langetermijninvestering nodig. Ook voor toekomstige generaties moet er voldoende voedsel beschikbaar en bereikbaar zijn.
• Toegang tot voedsel ook voor kwetsbare groepen. Door betaalbare prijzen, of voedselpakketten voor de kwetsbaarsten.
• Vermindering van voedselverspilling van bij de productie tot op het bord. Onder meer via betere infrastructuur voor opslag en transport.

Technisch:

• Voedselveiligheidssystemen en Early Warning Systems zijn van belang om een besmetting snel te vinden of te beheersen, binnen elke schakel van de supply chain.
• Traceerbaarheidssystemen die de herkomst van voedsel vastleggen en transparant maken. Ook ten behoeve van recalls wanneer een bepaalde batch van voedsel gecontamineerd zou zijn.
• Nieuwe technologieën. Bijvoorbeeld met focus op voedselveiligheid om crosscontaminatie van voeding met voedings-vreemde allergenen te vermijden.

Een sleutelfactor die van belang is voor het behalen van succes op alle vier gebieden:

• Capaciteitsopbouw. Er moeten voldoende mensen en middelen zijn in de hele toeleveringsketen, nu en morgen. In ontwikkelde en in ontwikkelingslanden.

Wanneer is een voedseltransport illegaal?

Terwijl de toeleveringsketen moet zorgen voor een gezond en kwaliteitsvol en gegarandeerd aanbod voor de consument, moet dit natuurlijk in die toeleveringsketen correct en dus legaal gebeuren. Een aantal problemen kunnen daarbij optreden.

Ten eerste moet het transport en de opslag beschikken over de juiste vergunningen, certificaten en documentatie, zoals facturen, temperatuurregistraties, en juiste etikettering.

Ten tweede moet de toeleveringsketen voldoen aan de eis van hygiënische productie-, transport en opslagomstandigheden. Daartoe behoort ook een aanpak tegen ongedierte en externe verontreinigingen.

Van extreem belang voor bepaalde voedselsoorten is dat men de koelketen niet onderbreekt.

Een vierde aandachtspunt is dat van verboden voedsel: bepaalde soorten voedselbronnen mogen niet aangesproken worden voor bepaalde typen eindproducten (bijvoorbeeld vanwege vervalsingen) of moet men streekproducten enkel betrekken uit bepaalde locaties. Zo mag men zelf als toerist vanuit veel landen zelf geen voedsel importeren, dierlijk of plantaardig.

Voor sommige producten moet men in sommige landen ook een vooraf afgesproken route volgen, met enkel vooraf goedgekeurde haltes door bevoegde personen met geschikte transportmiddelen.

Welke spelers zijn er in België en hoe wordt er internationaal samengewerkt?

België

In België is de Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu verantwoordelijk voor de voedselveiligheid. Het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV)handhaaft er de voedselveiligheidsnormen terwijl de Dienst Controle op de Voedselketeninspecties uitvoert op de naleving van de voedselveiligheidsnormen.- In Vlaanderen zorgt het departement Zorg voor de voedselveiligheid in zorginstellingen.

Internationaal

Internationaal is de World Health Organization (WHO)verantwoordelijk voor het ontwikkelen van internationale normen voor voedselveiligheid. Terwijl de Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) landen helpt bij het ontwikkelen en implementeren van voedselveiligheidssystemen. De World Trade Organization (WTO) reguleert de internationale handel in voedsel en landbouwproducten.

Dat kan allemaal niet goed effectief zonder internationale samenwerking. Dit gebeurt via verschillende overheids- en privé-organisaties.

• Codex Alimentarius is een gezamenlijke commissie van de WHO en de FAO die internationale normen voor voedselveiligheid opstelt. Meer informatie vindt u op https://www.fao.org/fao-who-codexalimentarius/en/
• International Food Safety Authorities Network (INFOSAN) als netwerk van voedselveiligheidsautoriteiten van over de hele wereld dat informatie deelt over voedselveiligheidsincidenten.Meer informatie vindt u op https://www.who.int/groups/fao-who-international-food-safety-authorities-network-infosan/about
• Global Food Safety Initiative (GFSI) is een private sector-initiatief dat richtlijnen ontwikkelt voor voedselveiligheidsmanagementsystemen. Meer informatie vindt u op https://mygfsi.com/
• Rapid Alert System for Food and Feed (RASFF) zorgt voor een snelle uitwisseling van informatie over voedsel- en diervoeder gerelateerde risico’s. Meer informatie vindt u op https://food.ec.europa.eu/safety/rasff_en

Dergelijke spelers delen informatie over voedselveiligheidsrisico’s en -incidenten, voeren gezamenlijke risicobeoordelingen uit, harmoniseren samen internationale normen, en bieden technische bijstand aan landen ter verbetering van hun voedselveiligheidssystemen.

Wat zijn de opportuniteiten?

Economische opportuniteiten van voedselveiligheid:

Voedselveiligheid biedt economische opportuniteiten:

Een eerste opportuniteit is verhoogde productiviteit. In de eerste plaats door minder voedselverspilling doorheen de toeleveringsketen tot op het bord van de consument. Preventief is er een betere gezondheid van de bevolking dat resulteert in betere economische prestaties door een lager absenteïsme.

Een tweede preventieve en protectieve opportuniteit ligt in behouden van en toegenomen handelsmogelijkheden. Door te voldoen aan internationale normen kan men blijven voldoen aan lokale normen van de handelspartner wat de continuïteit van verkoop bestendigt. Maar daarnaast zullen andere landen hun grenzen openen voor onze producten, waardoor er meer arbeidsgelegenheid komt in beide landen. Beide zaken zijn afhankelijk van een sterk consumentenvertrouwen en een politieke goodwill van beide kanten.

Een derde protectieve opportuniteit is die van blauwe oceanen : nieuwe markten worden gecreëerd en daardoor nieuw banen vanwege de ontwikkeling van innovatieve technologieën in de voedselproductie, die voldoen aan de eisen van veiligheid.

Een vierde opportuniteit is een die afhankelijk is van het individualisme van de toeristen: die zijn meer geneigd om landen te bezoeken waar het veilig is om lokale gerechten te eten.

Ten vijfde gaat door duurzame landbouwpraktijken het gebruik van natuurlijke bronnen verbeteren, wat de relatieve winstgevendheid verhoogt.

Ten zesde gaat het vertrouwen van consumenten erop vooruit, waardoor bedrijven met een goede reputatie meer klanten aantrekken en behouden. Dit versterkt tevens het merk van dergelijke bedrijven.

Opportuniteiten van voedselveiligheid op politiek vlak:

Het zorgt voor een verbeterde volksgezondheid wat leidt tot een inperking van de kosten voor de gezondheidszorg en wat dus een indicator is voor een betere weerbaarheid van de bevolking. Die kan zich uiten op fysiek en psychologisch vlak. Daarnaast zorgt het voor economische groei door de export te vergroten en nieuwe banen te creëren, waarin ook de politiek een hand heeft door het onderhouden van goede diplomatieke betrekkingen. Verder zorgt veilig voedsel voor meer vertrouwen van de consument in de voedselvoorziening. Ook op dat vlak heeft de overheid zich te mengen door het opstellen van noodplannen voor voedselvoorziening. Tenslotte is er de internationale samenwerking omdat dit een mondiaal probleem is dat samenwerking tussen landen vereist en dus goede diplomatieke betrekkingen vereist.

Enkele concrete voorbeelden van opportuniteiten van voedselveiligheid op politiek vlak zijn het invoeren van regelgeving om de volksgezondheid te beschermen, het verstrekken van subsidies aan boeren om te investeren in voedselveiligheidsmaatregelen of het samenwerken met andere landen om voedselveiligheidsproblemen aan te pakken, onder meer door het steunen van de toeleveringsketens, door het opstellen van wetgeving voor zelfredzaamheid van de bevolking, door het opstellen van noodplannen voor bevoorrading ten tijde van nood,…

Er zijn verschillende factoren die belangrijk zijn voor beleidsmakers: een sterke politieke wil, het gebruiken van wetenschappelijke evidence, stakeholderparticipatie om de vereisten psychologisch ‘van hen’ te maken en om hen te overtuigen om deel te nemen door hen te overtuigen van de voordelen van veiligheid en te zorgen voor financiering om de initiatieven die men bedenkt of aanbrengt te kunnen realiseren. Tenslotte is er de nood aan handhaving van de normen met inspecties.

Zijn er voorbeelden van gevaarlijke toepassingen van reclame op slechte voedingsgewoonten?

De marketingmethoden van de tabaksindustrie werd toegepast op de fastfoodindustrie en snoepgoedindustrie.

Ja, er zijn bijvoorbeeld misleidende claims door het gebruik van termen als “gezond”, “natuurlijk” of “verantwoord” op ongezonde producten. Het overdrijven van de gezondheidsvoordelen van bepaalde voedingsstoffen zoals vitaminen of mineralen. Of het actief verbergen van de negatieve gevolgen van ongezonde voeding.

Daarnaast zijn er de aantrekkelijke verpakkingen met het gebruik van felle kleuren en afbeeldingen die kinderen aanspreken en verpakkingen die gericht zijn op emoties.

Veelgebruikt is de sponsoring van evenementen en sportteams waardoor een koppeling ontstaat van ongezonde producten met positieve activiteiten.

Even belangrijk als sportteams is wat men noemt ‘influencer marketing’ om ongezonde producten te laten promoten door beroemdheden. Of door samenwerkingen op sociale media zonder duidelijke maar wel suggestieve etikettering.

Ronduit gevaarlijk is targeting van kwetsbare doelgroepen. Daarbij worden reclames worden vaak gericht op mensen die niet in staat zijn om de gezondheidsrisico’s van ongezonde voeding te begrijpen.

Tegenwoordig wordt veel meer gebruik gemaakt van gerichte reclame op sociale media door het gebruik van algoritmes om advertenties te tonen.

Welke maatregelen zijn er vanuit de overheid en vanuit de privé om veilig en kwaliteitsvol voedsel te garanderen?

Overheidsmaatregelen voor veilig en kwaliteitsvol voedsel:

Overheidsmaatregelen kunnen gebeuren op vlak van regelgeving, van het uitvoeren van controles, van informatievoorziening.

Op vlak van regelgeving kan de overheid strenge regels opstellen voor elke schakel van de gehele toeleveringsketen van voedsel. Die regels zijn wetenschappelijk evidencebased en baseren zich op beproefde normen. Ze zijn tevens verschillend naargelang de oorsprong en het type van voedsel. Het FAVV (Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen) voert hierop controles uit. Deze controles omvatten onder meer inspecties van de productie- en bedrijfsruimtes, de productieprocessen en de basisproducten en de afgewerkte producten zelf. Het FAVV kan hierbij sancties opleggen indien nodig. Consumenten kunnen via het FAVV klachten indienen- over bedrijven en hun producten.

Op vlak van informatievoorziening communiceert de overheid ten aanzien van de uiteindelijke consumenten, onder andere via verschillende websites, brochures en campagnes.

Enkele voorbeelden van overheidsmaatregelen:

• Verplichten tot HACCP-certificering
• Opleggen van traceerbaarheid
• Vermelding van de voedingswaarde-informatie en allergenen op de etiketten
• Verplichten tot controles op residu van pesticiden
• Keuringen van slachthuizen

Maatregelen vanuit de private sector:

Maatregelen vanuit de private sector zijn gebaseerd op kwaliteitsmanagementsystemen, zoals die  bijvoorbeeld beschreven zijn door ISO of een nationale norm. Maar ze kunnen ook eigen controles uitvoeren als die strenger zijn, bijvoorbeeld door zeer nauwkeurige laboratoriumproeven, of een hogere frequentie van kwaliteitscontroles, veiligheidscontroles en audits. In de landbouw kan men kiezen voor mechanische methoden in plaats van chemische methoden tegen onkruid, of men kan diervriendelijke methoden invoeren waar dit nog niet het geval is.

Maar de private sector kan ook samenwerken met de overheid om de veiligheid en de kwaliteit te bevorderen. Dit kan bijvoorbeeld door voorstellen te doen van maatregelen op een nieuwsoortige productie die nog niet gereglementeerd is die voorzichtigheid, proportionaliteit, effectiviteit en efficiëntie uitstralen of door expertise te delen met de overheid.

Enkele voorbeelden van maatregelen voor voedselveiligheid en -kwaliteit vanuit de private sector:

• Investeren in nieuwe technologieën om de veiligheid aantoonbaar te verbeteren
• Ontwikkeling van alternatieven voor bijv. fastfood met gezondere en duurzamere voedselproducten
• Een eerlijke en een voorafgaandelijk controleerbare voorlichting aan consumenten
• Samenwerking met derden (Ngo’s, voedselbanken,…) om voedselverspilling te verminderen

Conclusie

Er gebeurt heel wat om het voedsel van bij de productie, langs de bewerking, top op het bord van de burger te krijgen.

De overheden nemen regionale, nationale en internationale niet te onderschatten initiatieven wat betreft beveiliging van de supply chain, en wat betreft de informatiedoorstroming over voedselkwaliteit en gezondheidsinvloeden daarvan voor de weinig vermoedende burger.

Maar buiten de overheden staan er ook een aantal initiatieven van de private sectoren vooraan in de rij om het beste van zichzelf te geven.

Voeding raakt aan vele soorten risico’s:

• Gezondheidsrisico’s, zoals fijn stof bij teveel transport, of obesitas bij verkeerde (hoeveelheden van) voeding. Daarmee heb je ook risico’s tegen de weerbaarheid van een staat en haar bevolking.
• Technische risico’s zoals productiefouten waardoor er chemische residuen van pesticiden kunnen overblijven edm.
• Juridische risico’s en frauderisico’s, en dus financiële risico’s zoals bij namaak van dranken, of populaire voedingsproducten.
• Financiële risico’s, wanneer de landbouw dreigt onderuit te gaan.
• Hongersnood, door klimaatwijzigingen…

Het is dus normaal dat een staat op vlak van voedsel op vlak van voedsel het beste voor zijn burgers eist. En dat het dit op een wetenschappelijk verantwoorde manier doet.