| Maatschappelijke polarisatie: Bestaande of waargenomen ideologische en culturele verdeeldheid binnen en tussen gemeenschappen die leiden tot afnemende sociale stabiliteit, blokkades in de besluitvorming, economische ontwrichting en toenemende politieke polarisatie. De vraag in dit artikel is wat maatschappelijke polarisatie aan risico’s met zich meebrengt. Daartoe bekijk ik dit verschijnsel vanuit sociaal, politiek en demografisch standpunt. De vraag wordt daarmee: ‘Wat zijn de sociale, politieke en demografische implicaties van maatschappelijke polarisatie?’ | In deze tekst schrijf ik ten eigen titel, niet deze van enige organisatie. Het 2025 Global Risk Report – WEF geeft deze definitie (quotes uit documenten zijn met een vertaalprogramma naar het Nederlands vertaald) |
Auteur: Manu Steens
Inhoud
Wat is de situatie vandaag met maatschappelijke polarisatie?
Het fenomeen
Maatschappelijke polarisatie is een fenomeen dat steeds meer optreedt in de maatschappij. Het uit zich voornamelijk op politiek, sociaal-economisch en cultureel vlak.
Politiek: Hoewel sommigen de eenheidsworst van de politiek denken te zien, is er een groeiende opsplitsing van de politieke stromingen. Een centrumpartij zijn wordt steeds moeilijker, daar waar de burger steeds uitgesprokener standpunten verwacht. Zo ook de resultaten van de laatste verkiezingen. We zagen een toegenomen polarisatie van partijen aan beide uiteinden van de politieke strekkingen.
Sociaal-economisch: Er is een groeiende kloof tussen arm en rijk, tussen hoogopgeleiden en laagopgeleiden, tussen de stad en het platteland. Dit geeft een verschil in wereldbeelden, sociale opvattingen en gedrag.
Cultureel: Er zijn spanningen rond de eigen identiteit, immigratie, en culturele waarden. Steeds meer mensen voelen zich een vreemde. Dit uit zich in debatten over bijvoorbeeld assimilatie en integratie van immigranten, het kunnen behouden van hun tradities, en religieuze vrijheden, thuis en op straat. Maar ook in klimaatdebatten is er sprake van polarisatie. En dit met internationale dimensies.
Waar treedt het op? In alle westerse democratieën. Op alle sociale media op het internet. Aan tafel thuis en bij het publieke debat, vaak steeds minder genuanceerd en dat in alle hoeken van de maatschappij.
Belangrijkste oorzaken
Wat zijn de belangrijkste oorzaken? Die gaan over technologische ontwikkelingen, economische factoren, sociaal-culturele factoren en politieke ontwikkelingen.
Technologische ontwikkelingen: mensen geraken ondanks het overal doordringen van het internet, geïsoleerd in hun denken, door de algoritmes van bijvoorbeeld Facebook, die steeds meer tonen van wat jou interesseert. En het internet is de snelste weg voor het verspreiden van fake nieuws, conspiracy theorieën en desinformatie, die vanuit een hybride criminaliteit mensen tegen elkaar opzetten. En toch is er nog steeds meer vertrouwen in de klassieke media dan in online media voor o.a. het nieuws.
Economische factoren: Door een steeds verdergaande inkomensongelijkheid, globalisering en de effecten daarvan op lokale gemeenschappen en de onzekerheid over werk en job-herlocatie ontstaan wrijvingen, die zich uiten tussen en binnen gemeenschappen.
Die technische ontwikkelingen en economische factoren kunnen dan weer aanleiding geven tot sociale en culturele factoren zoals een afnemend vertrouwen in officiële instituten, en sterke socio-economische kwetsbaarheden die leiden tot radicalisatie en een verdere ontwikkeling van extreme groeperingen in de samenleving.
Dit geeft dan weer input aan politieke ontwikkelingen, door toenemend populisme van sommige politiekers die de problemen te geïsoleerd en te eenvoudig voorstellen, en met gemakkelijk verteerbare maar te eenvoudige oplossingen komen. Door dergelijk populisme, maar ook door andere zaken, verliezen velen hun vertrouwen in de overheid. Econpol schrijft: “Populism thrives on mistrust of established institutions, ideas, and ideologies. Stagnating productivity, large trade imbalances, and waves of immigration have contributed to growing discontent of the population in the West and undermined confidence.”. Mensen kunnen de politieke situatie niet meer ontwarren, waardoor ze afhaken qua rationeel (systeem 2) denken en overgaan op systeem 1 denken: ze gebruiken cognitive bias.
Wat zijn onzekerheden over maatschappelijke polarisatie vandaag?
Hierbij heb ik drie kernvragen:
- Welk zijn de twee belangrijkste onzekerheden die ik moet beschouwen?
- Welke vier mogelijke toekomstscenario’s komen daaruit voort?
- Wat zijn de sociale, politieke en demografische risico’s van het gevaarlijkste scenario?
Uit de situatie van vandaag lijkt het dat technologie, met name het internet, een hefboom is die maatschappelijke polarisatie bevordert. Aan de andere kant is op sociaal vlak groepsvorming een van de doelen van polarisatie: de eigen groep moet winnen en dus zo groot mogelijk worden. Daarbij lijkt culturele identiteit reeds van op de schoolbanken een tweede hefboom. Maar moet dat zo zijn?
De rol van sociale media en technologie lijkt dus een polariserende hefboom, maar is dat wel altijd zo? Kan het ook anders?
Er bestaat onzekerheid over hoe de sociale media polarisatie beïnvloeden. Enerzijds kunnen zaken als facebook als echo-kamers fungeren. Die drijven mensen verder uit elkaar. Maar ze kunnen ook verbindend werken en tot dialoog leiden in plaats van discussie tussen groepen met een andere achtergrond. De precieze impact van technologie an sich is dus niet zo duidelijk.
De rol van identiteit en cultuur is mijn tweede onzekerheid.
Het is niet helemaal duidelijk hoe culturele identiteit en groepsvorming oorzaak zijn van polarisatie. Waarom geven sommige culturele verschillen wel discussies en aanleiding tot polarisatie en andere niet? Hoe beïnvloeden ze de mate van polarisatie, en hoe flexibel zijn de culturele begrenzingen?
Dit geeft vier kwadranten met elk een extreem toekomstig wereldbeeld, waarbij de waarheid ergens in het midden zal liggen.
De twee assen zijn dus:
- Technologie werkt integrerend vs technologie polariseert
- Culturele identiteit integreert vs culturele identiteit polariseert
Vier Scenario’s
Het verschil tussen deze vier werelden zit wellicht in de tijdsspanne waarin je de evolutie bekijkt.
OMG is wellicht de meest explosieve wereld. Mijn vermoeden is dat er nog een maturiteitsgroei nodig is om mensen er toe te brengen zich niet meer te laten doen door echokamers, ronselaars op het internet, fake nieuws, des- en misinformatie… en dat de algoritmes op een sociaal aanvaardbare manier aangepast worden om de mensen te helpen productief te zijn in een steeds complexere wereld. Ik hoop dat binnen 200 jaar dergelijke maturiteitsgroei een feit is geworden. Maar dat zal ikzelf niet meer verifiëren.
Het meest explosieve scenario : OMG
Sociale risico’s van maatschappelijke polarisatie
Maatschappelijke polarisatie lokt een sociale versnippering uit die de sociale cohesie doet afnemen met een verzwakking van gemeenschappelijke identiteit en een groeiend onderling wantrouwen tussen bevolkingsgroepen als gevolg.
Dit levert uiteindelijk een maatschappelijke versnippering op met een afnemende empathie tussen de verschillende ‘kampen’. Daardoor treedt een verlies op van gedeelde doelen tussen de groepen, en gaan mensen zich terugtrekken in eigen ideologische of culturele echokamers.
Dit kan zich uiteindelijk uiten als een binnenlands conflict. Daarbij wordt dan technologie, in de vorm van wapens en media, ingezet om de eigen groep op te zwepen en de (vermeende) tegenstander-groepering uit te moorden. Voorbeelden hiervan zijn volkerenmoorden in Rwanda en Myanmar. Daar ontstonden veel Psychologische problemen bij overlevenden.
Dergelijke maatschappelijke versnippering werkt destabilisatie van de (voorheen aanwezige?) democratie in de hand. Er komt een groeiend wantrouwen in democratische instituties, een groei van populistische en extremistische bewegingen en een gestaag uitdoven van democratische besluitvormingsprocessen.
Op maatschappelijk vlak brengt deze polarisatie ook economische risico’s met zich mee omdat bij een uitdovende democratie de meeste vormen van maatschappelijke samenwerking onmogelijk worden. Dit remt op zich de innovatieve mogelijkheden in het hele land waardoor er een rem komt op elke vorm van economische ontwikkeling.
Politieke risico’s van maatschappelijke polarisatie
Een belangrijk fenomeen, dat erg plots kan optreden, zijn bestuurlijke blokkades. Deze zijn gekenmerkt door verlamming van politieke processen en de onmogelijkheid om tot een consensus te komen. Daarbij gaan de politieke partijen steeds meer uit elkaar groeien en hun maatschappelijke achterban aanmoedigen tot hetzelfde.
Naast het feit dat er veel mensen geworven worden in de achterban van de strijdende partijen, soms met het narratief als ‘wapen’, is er eigenlijk een groeiend wantrouwen in overheidssystemen en -instituties, namelijk die van de opponent. Democratie wordt steeds minder gepercipieerd als een reële oplossing.
Radicalisering wordt door bepaalde politieke strekkingen aangemoedigd, wat de opkomst van extremistische stromingen in de hand werkt. Dit laatste gebeurt bij alle lagen van de bevolking. Er ontstaat daarmee een risico op autoritaire bewegingen tegenover elkaar. Die maken het onmogelijk om politiek terug naar elkaar toe te groeien.
Daarmee zal de democratische dialoog alleen maar verder uitdoven, en zal inhoudloze politieke retoriek toenemen, waardoor de mensen eigenlijk niet meer voelen dat de overblijvende ‘politiek’ hen niet meer representeert.
Daarmee neemt het risico toe van een machtswissel die steeds meer en meer polariseert tegenover de opponent, die men uit de weg wil. Checks en balances verdwijnen, of worden eveneens geïndoctrineerd.
Demografische risico’s van maatschappelijke polarisatie
Maatschappelijke polarisatie zorgt voor een groeiende sociale segregatie die zich manifesteert door steeds minder interculturele ontmoetingen en een zwakke integratie van interne en externe migranten. Door problemen van integratie ontstaan er risico’s van marginalisering, vooral van externe migranten. Die marginalisering blokkeert de maatschappelijke inclusie.
Een van de eigenschappen van meningsverschillen is dat het niet altijd tussen leeftijdgenoten is. Er kunnen conflicten tussen generaties optreden, zelfs binnen een familie. Mee daardoor divergeren de perspectieven van de jeugd van die van de ouderen, en hoe de jeugd de ouderen ziet.
Al deze en andere problemen samen veroorzaken een versnippering van de collectieve identiteit van de gemeenschap. Dit gebeurt met een groeiende groepsvorming die eigenlijk een verzwakking van de nationale sociale cohesie beoogt.
Conclusie
De bespreking van OMG als het meest explosieve scenario is te verantwoorden door de evolutie van de laatste decennia. Daarom is dit het enige scenario dat ik heb uitgewerkt wat betreft risico’s van maatschappelijke polarisatie. De andere werelden hebben wellicht gewoon minder ernstige instantiaties van dezelfde bedreigingen of een focus op slechts een aantal ervan.
In elk geval hoop ik dat wat nu nog niet kan: een wereld waar ratio en humane gevoelens volgen in het belang van naastenliefde wel zal kunnen wanneer de mensheid er rijp voor is.