Tekorten aan natuurlijke hulpbronnen – voedsel en water

Tekorten aan natuurlijke hulpbronnen (voedsel, water): Tekorten aan voedsel of water voor menselijk, industrieel of ecosysteemgebruik. Zich manifesterend als voedsel- en wateronzekerheid op lokaal, regionaal of mondiaal niveau als gevolg van menselijke overexploitatie en wanbeheer van kritieke natuurlijke hulpbronnen, klimaatverandering (waaronder droogte, woestijnvorming) en/of een gebrek aan geschikte infrastructuur. De vraag in dit artikel is wat die tekorten aan voedsel en water aan risico’s met zich meebrengen. Daartoe bekijk ik dit verschijnsel vanuit de STEEPLD standpunten. (Social, Technical, Economic, Environment, Political, Legal, Demographic)

In deze bijdrage geef ik mijn eigen mening, niet die van enige organisatie.   Het 2024 Global Risk Report – WEF geeft deze definities (quotes uit het rapport zijn met een vertaalprogramma naar het Nederlands vertaald)

Wat het WEF zegt over “tekorten aan natuurlijke hulpbronnen”

“Grenzen aan klimaatadaptatie” (vrij naar het document 2024 Global Risk Report – WEF)

Klimaatomslagpunten kunnen leiden tot een sociaal-ecologische crisis, waardoor de huidige risico’s toenemen. De respondenten voorzien een sterk verwante cluster van milieurisico’s, met bilaterale verbanden met kritieke veranderingen in aardsystemen. Dit omvat biodiversiteitsverlies en ineenstorting van ecosystemen, extreme weersomstandigheden en vervuiling, met een groot potentieel om te leiden tot tekorten aan natuurlijke hulpbronnen. Naast de gevolgen voor het milieu wijzen verschillende respondenten ook op mogelijke sociaaleconomische implicaties, waaronder onvrijwillige migratie, chronische gezondheidsproblemen, infectieziekten en economische neergang. Zoals onderzocht in het Global Risks Report van vorig jaar, heeft deze nexus van sociaal-ecologische risico’s het potentieel om de klimaatverandering te versnellen, door het vrijkomen van emissies, en de daarmee samenhangende effecten te versterken, waardoor klimaatkwetsbare bevolkingsgroepen worden bedreigd.

Wat ‘zegt’ STEEPLD over “tekorten aan voedsel en water”?

Sociaal-maatschappelijke risico’s van tekorten aan voedsel en water:

Toename van armoede en honger, migratie en conflicten.

Dit treedt op door hogere prijzen voor voedsel en water vanwege schaarste, verlies van inkomens door mislukte oogsten, verstoring van lokale en internationale markten leidt tot prijsschommelingen en onvoorspelbaarheid. Cascade effecten daarbij zijn ondervoeding, wat leidt tot een verzwakt immuunsysteem en verhoogde sterfte. Dit gebeurt ook door gezondheidsproblemen door gebrek aan schoon water en sanitair wat het risico op ziekten doet toenemen. Verder ontstaat er op diverse plaatsen sociale onrust en conflicten tussen gemeenschappen en landen die er om concurreren. Door dit alles gaan mensen op zoek naar betere leefomstandigheden. Dit geeft druk op de al overbelaste migratiesystemen.

Migratie is in deze context tevens een vlucht voor onveiligheid en geweld en voor de impact van klimaatverandering door droogte, overstromingen en orkanen. Belangrijke effecten die daarbij optreden zijn xenofobie en discriminatie in landen van bestemming. Dit op haar beurt geeft uitdagingen voor integratie, niet alleen door taalbarrières maar ook toegang tot onderwijs, gezondheidszorg en werkloosheid.

Oneerlijke verdeling van de impact van tekorten aan hulpbronnen correleert sterk met regio’s met bestaande sociale ongelijkheden. De overheden kunnen een toenemende vraag naar hulp krijgen en er ontstaat sociale spanning en onrust. Dit weegt op de resilience van de overheden.

Hieruit kunnen conflicten ontstaan door concurrentie tussen individuen, gemeenschappen en zelfs landen. Bepaalde groepen worden uitgesloten van toegang tot hulpbronnen wat leidt tot gevoelens van onrechtvaardigheid, woede en frustratie. De sociale cohesie gaat onderuit. Daarin gedijen gewelddadige groepen, extremisme en terrorisme. Dit leidt tot nieuwe migratie wat een vicieuze cirkel van armoede, honger en conflicten doet ontstaan.

Gezondheidsrisico’s

Deze geven een verhoogde kindersterfte en een verzwakte volksgezondheid. Dit door ondervoeding wat het immuunsysteem kan beschadigen. Maar de situatie kan ook leiden tot stress, angst, depressie en andere psychosociale problemen, die nefast zijn voor het welzijn. Gevolgen hiervan zijn een toename van sterftecijfers, een verhoogde ziektelast en een langdurige impact op de gezondheid wat het ontwikkelings- en leervermogen van kinderen aantast.

Vrouwen en meisjes worden zwaarder getroffen.

Vrouwen en meisjes zorgen voor water wat veel tijd en energie kost. Dit kan leiden tot minder toegang tot onderwijs en economische kansen, en meer onveilige situaties. Ze hebben vaak de belangrijkste rol in de landbouw en voedselproductie, vooral in kleinschalige landbouw. Tekorten aan water en andere hulpbronnen zijn bijgevolg nefast hun gezin. Het resultaat is vaak schoolverzuim wat hun kansen voor latere vooruitgang vermindert.

Tekorten aan voedsel en water leidt verder tot emoties binnen hun gezin. Relaties kunnen versterken of verzwakken. Dit laatste kan het geweld tegen vrouwen en meisjes doen toenemen. Dit betekent een verlies van menselijk sociaal (en economisch) kapitaal voor de ontwikkeling van gemeenschappen.

Verlies van biodiversiteit.

Tekorten aan water en voedsel leidt tot biodiversiteitsverlies. Dit vernietigt veel diensten van de ecosystemen die essentieel zijn voor de maatschappelijke werking. Dit werk ik verderop verder uit.

Technische risico’s van tekorten aan voedsel en water:

Verstoring van de toeleveringsketen:

Door schaarste aan water en geschikte landbouwgrond verminderen de opbrengsten en ontstaat een verstoring van de toeleveringsketens van voeding. Dit leidt tot voedseltekorten bij de bevolking.

Dit leidt tot prijsstijgingen, waardoor het voor consumenten (en voor de bedrijfsrestaurants) moeilijker wordt om voedsel aan te kopen. Er ontstaan ook logistieke uitdagingen, zoals vertragingen in transport en distributie. Dit kan leiden tot verspilling van voedsel. Mee daardoor kunnen handelsonderbrekingen ontstaan doordat landen hun grenzen sluiten of exportbeperkingen invoeren om zichzelf te beschermen. Dit kan leidt opnieuw tot verstoringen van de toeleveringsketens.

Tekort aan technologie:

Om de voedselproductie te verhogen met minder water heeft men nood aan innovatie in de landbouw, zoals efficiëntere digitale agronomie, klimaatbestendige gewassen, gewassen voor op zilte bodem en verticale landbouw. Dit ontwikkelen op grote schaal is een enorme technologische uitdaging. Het levert daarnaast soms ethische dilemma’s (met de GGO’s) en onbedoelde ecologische gevolgen die dit met zich meebrengt. Daarnaast de moeilijkheid voor de toepassing hiervan in ontwikkelingslanden. Dit mee door hoge initiële investeringskosten en de energie-intensiteit van deze technologie.

Moeilijkheden met waterbeheertechnologieën:

Ontzilting van zeewater geeft zoet water bieden in gebieden met waterschaarste. De grootschalige toepassing  van ontzilting is echter moeilijk door kosten, benodigde energie en lozing van pekel in het milieu. Daarnaast kunnen waterzuiveringstechnologieën helpen om vervuild water te hergebruiken voor irrigatie of als leidingwater. Ook dit levert hoge investerings- en operationele kosten wat de toepassing in ontwikkelingslanden hindert.

Tenslotte kan men spaarzamer omgaan met water. De noodzaak van gedragsverandering maakt dit echter moeilijk.

Kwetsbaarheid van technologische afhankelijkheid:

Hiertoe behoren verstoringen door cyberaanvallen, natuurrampen of tekorten aan onderdelen of grondstoffen.

De beschikbaarheid van technologie voor water- en voedselbeheer is ongelijk verdeeld tussen meer en minder kwetsbare gemeenschappen.

Afhankelijkheid van importtechnologie:

Afhankelijkheid van importtechnologieën voor de verwerking, opslag en distributie van geïmporteerd voedsel en water. Dit kan leiden tot technische afhankelijkheid en economische kwetsbaarheid.

Import van verwerkt voedsel gebeurt vaak door landen met beperkte lokale verwerkingscapaciteit. Zij zijn kwetsbaarder voor bederf en verspilling.

Landen die voedsel en water importeren zijn afhankelijk van importinfrastructuur, zoals zeehavens, luchthavens, spoorwegen, binnenwateren en wegen. Dergelijke kwetsbaarheden kunnen vertragingen in de levering van voedsel en water tot gevolg hebben.

Verouderde waterinfrastructuur:

Een aantal Europese landen hebben een verouderde waterinfrastructuur. Die is inefficiënt naar huidige normen en is vatbaar voor malfunctie. Dit leidt tot verspilling bijvoorbeeld door lekken, leidingbreuken en vervuilingen en tot een verhoogde kwetsbaarheid voor droogte.

De oorzaak van de tekorten aan water, namelijk extreme weersomstandigheden, beschadigt de waterinfrastructuur zoals dammen, pijpleidingen en waterzuiveringsinstallaties. Tekorten aan water brengen tevens de industrie in gevaar die sterk afhankelijk is van water, zoals voor landbouw en energieproductie.

Economisch-financiële risico’s van tekorten aan voedsel en water:

Prijsstijgingen-werkloosheid-onlusten:

Schaarste aan voedsel en water zal leiden tot prijsstijgingen. Dit heeft een directe impact op de huishoudens. De situatie zal het ernstigst zijn voor gepensioneerden, werklozen en alleenstaande ouders in kwetsbare gebieden. Voedselinflatie kan leiden tot voedselrellen en sociale onrust. Hogere waterprijzen zijn nefast voor landbouwproductie, industriële processen en huishoudelijk gebruik.

In extremis zorgen dergelijke prijsstijgingen voor hongersnood, waardoor sociale onlusten zullen opflakkeren.

Doordat prijzen voor grondstoffen stijgen, kan er winstderving zijn, mocht er een prijzenstop zijn.

Doordat de grondstoffen van voedselindustrie schaars worden, kan de toeleveringsketen falen. Daardoor faalt de productie verder, met faillissementen tot gevolg. Doordat bedrijven getroffen worden via de toeleveringsketen, zal eveneens werkloosheid toenemen. Dit geldt voor de voedselvoorziening, maar ook voor water behoevende industrieën zoals de energiesector, toerisme,…

Er zal een inflatie optreden, waardoor de centrale banken de rente verhogen tegen de  inflatie. Dat verhoogt financieringskosten en daardoor vermindert de economische activiteit.

Door een verstoring van interne markten kan er protectionisme optreden.

Doordat Europa sterk afhankelijk is van de import van voedsel uit andere regio’s zullen prijsstijgingen de Europese economieën sterker treffen. Europa is immers ook het continent dat relatief het sterkst getroffen zal worden door de klimaatopwarming.

De toenemende risico’s van water- en voedseltekorten zorgen voor hogere verzekeringskosten en kredietrisico’s. Dit zorgt voor instabiliteit in de financiële sector.

Overheden kunnen zich verplicht voelen om meer subsidies uit te geven om de gevolgen van tekorten te beperken. Dit zorgt voor verdere begrotingstekorten en schuldenlasten.

Migratie:

Opvangende landen lijken aanzienlijke kosten te dragen voor de integratie van migranten, zoals onderwijs, gezondheidszorg en sociale ondersteuning. Dit lukt soms niet. Dit kan zorgen voor hogere belastingen.

Herkomstlanden kunnen last hebben van ‘braindrain’, doordat mensen op zoek gaan naar betere kansen in het buitenland, waar de tekorten minder nijpend zijn. Dit zorgt lokaal voor een tekort aan talent en competenties.

Dit alles ondermijnt de veerkracht van de economie en de maatschappij tegen nieuwe schokkende gebeurtenissen en crises. Onder andere daardoor kunnen landen afhankelijk worden van externe hulp.

Door een veroudering van de bevolking in Europa is er war for talent in alle sectoren, ook in die dat afhankelijk zijn van water en voedsel.

Milieurisico’s van tekorten aan voedsel en water, en voedselverlies:

Verhoogde waterstress bij watertekorten:

Waterstress is de situatie die optreedt wanneer in een gebied de watervraag groter is dan de beschikbare watervoorraad. Er treedt dan concurrentie tussen verschillende sectoren, maar ook tussen landen die rivieren en grondwater delen. Met name in gebieden met een hoge bevolkingsdichtheid. Of in gebieden die al te maken hebben met droogte. Daarnaast zorgt het voor een verstoring van ecosystemen.

De voornaamste oorzaken van verhoogde waterstress zijn de klimaatverandering, bevolkingsgroei, vervuiling door afval en chemicaliën en onhoudbare wateronttrekking aan de bodem. Overmatige onttrekking van grondwater en oppervlaktewater kan leiden tot uitputting van watervoorraden en landverzakking.

Uitputting van grondwater:

Indien de onttrekking van grondwater sneller gebeurt dan de natuurlijke hernieuwing zorgt dit eveneens voor landverzakking en zilte intrusies en vermindering van de stroming van rivieren.

Chemicaliën, afvalstoffen en rioolwater vervuilen het grondwater. Dit maakt het water onbruikbaar voor verder gebruik.

Klimaatverandering, met name droogte, leidt lokaal tot verminderde neerslag, waardoor de aanvulling van grondwater vermindert. Dit verhoogt het risico op bosbranden, wat broeikasgassen vrijmaakt.

Vermindering van de biodiversiteit:

Watertekorten en watervervuiling tasten aquatische ecosystemen aan, met negatieve gevolgen voor het leven in het water. Dit geeft verlies van biodiversiteit en verstoring van voedselketens.

De diversiteit van het leven op aarde is echter essentieel voor ecosysteemdiensten die voor ons mensen van vitaal belang zijn voor onze veerkracht. Voorbeelden van dergelijke ecosysteemdiensten zijn voedselvoorziening van andere dier- en plantensoorten, waterzuivering, bestuiving van gewassen, klimaatregulering, schone lucht… Verlies hiervan heeft ook directe invloed op de economie.

Landdegradatie:

Landdegradatie is het verschijnsel waarbij het land zijn productiviteit en ecologische functies verliest. Dit kan gebeuren door menselijke activiteiten of door natuurlijke processen. De klimaatverandering versnelt en verergert de landdegradatie. Het zorgt voor het verlies van leefgebieden voor planten en dieren, wat leidt tot uitsterven van soorten. Tevens zorgt het voor verlies van vruchtbare grond, erosie en vermindering van het waterhoudend vermogen van de bodem. Dit is nefast voor landbouw. In extremis zorgt dit voor verwoestijning en overstromingen.

Voedselverlies:

Onvoldoende technische opslag- en transportfaciliteiten kunnen leiden tot bederf van voedsel in kwetsbare gebieden. Dit geeft echter extra emissies van broeikasgassen en vervuiling van water en land.

Vooruitzicht:

De potentiële impact van deze risico’s zal in de komende jaren toenemen door de combinatie van klimaatverandering en bevolkingsgroei.

De politieke risico’s van tekorten aan voedsel en water:

Sociale onrust en conflicten, politieke druk en diplomatieke spanningen:

Geen toegang hebben tot basisbehoeften zoals voedsel en water, zorgt voor gevoelens van angst en frustratie, schaamte, negatieve identiteit, gevoelens van marginalisatie en gebrek aan zelfeffectiviteit. Deze kunnen leiden tot sociale onrust, protesten en zelfs geweld. Dit ondermijnt de politieke stabiliteit. We zien dit al in verschillende delen van de wereld. Daar hebben droogte en watertekorten gezorgd voor conflicten. Armoede en ongelijkheid vergroten de sociale spanningen en economische ongelijkheid wat lokaal de veiligheid ondermijnt.

Concurrentie om schaarse hulpbronnen zorgt voor conflicten tussen gemeenschappen, etnische groepen en landen. Regeringen die er niet in slagen om de toegang voedsel en water op een continue manier te voorzien, verliezen snel hun legitimiteit in de ogen van de bevolking. Dit geeft een machtsvacuüm en machtswisselingen. Daaruit volgen allerlei interne conflicten.

Landen met meer voedsel en water kunnen politieke druk uit oefenen op andere landen. Dat maakt die landen instabiel. Ook dergelijke situaties geven zo aanleiding tot diplomatieke spanningen. Dit maakt de internationale samenwerking moeilijk en is kan zorgen voor conflicten.

Gevolgen van geopolitieke spanningen zijn behalve oorlog ook verstoring van internationale handel.

Ondermijning van de internationale samenwerking:

Landen zullen minder geneigd zijn om samen te werken aan bijv. het klimaatprobleem, als ze zich zorgen maken over water en voedsel. Watertekort bijvoorbeeld werkt als een ‘threat multiplier’

Landen zullen hun militaire macht inzetten om hun toegang tot water en voedsel veilig te stellen. Dit zorgt voor een toenemende militarisering. Daardoor creëert men slechtere internationale betrekkingen.

Reactie op afhankelijkheid van importen:

In Europa zou een herhaling van de water- en hittestress in 2022 kunnen leiden tot lagere oogstopbrengsten dit jaar, met gevolgen voor de EU-consumenten en de mondiale voedselzekerheid. Europa importeert veel voedsel uit andere landen. Vooral plantaardige proteïnerijke dierenvoeding, naast voedsel. Tekorten en politieke situaties daar kunnen de prijzen doen stijgen en de toeleveringsketen van voedsel naar Europa in gevaar brengen.

In ‘EPRS’ schrijft Antonio Albaladejo Román

“Op de lange termijn zal de beslissende uitdaging voor de voedselzekerheid in Europa en de wereld de transitie zijn naar duurzame en veerkrachtige voedselsystemen die in staat zijn een groeiende bevolking te voeden. Deze doelstelling vormt de kern van de ‘van boer tot bord’-strategie, die tot doel heeft de voedselproductie in de EU veerkrachtiger en ecologisch neutraler te maken en tegelijkertijd concurrerend te blijven en in staat te zijn de EU-consumenten te voorzien van betaalbaar en voedzaam voedsel. Daartoe riep het Europees Parlement in een resolutie van maart 2022 op tot een versterkte Europese strategische autonomie op het gebied van voedsel, veevoer en meststoffen.”

Juridische risico’s van tekorten aan voedsel en water:

Risico’s voor de mensenrechten:

Daartoe behoort vooreerst het recht op water en voedsel volgens artikel 11 van het Internationaal Verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten.

Het Algemeen Verdrag voor de Rechten van de Mens (1948) erkent dit recht. Tekorten hieraan zorgen voor schendingen van deze rechten. Dit in de eerste plaats voor kwetsbare groepen zoals kinderen, ouderen en mensen met een handicap.

De facto is dit tekort een inbreuk op het recht op leven en gezondheid.

Tekorten aan voeding en water, kan lijden onder discriminatie en ongelijkheid. Dergelijke zaken kunnen leiden tot een scala aan juridische consequenties. Voorbeelden zijn juridische klimaatrechtzaken tegen overheden of bedrijven, collectieve acties zoals milieugroepen en mensenrechtenorganisaties die acties ondernemen, internationaal toezicht door internationale instanties om overheden te controleren op hun naleving van hun verplichtingen.

Migratie:

Dit brengt juridische kwesties met zich mee met betrekking tot vluchtelingenstatus, asielrecht en de rechten van migranten.

Risico’s voor migranten zijn de schending van het recht op asiel, uitbuiting en mensenhandel met seksuele uitbuiting of gedwongen arbeid. Verder is er detentie en mishandeling waarbij overheden hen vastgehouden in ontoelaatbare omstandigheden. Tevens kan er  een gebrek zijn aan basisvoorzieningen zoals voedsel, water, onderdak en medische zorg.

Risico’s voor landen van herkomst, doorreis en bestemming zijn een toename van illegale migratie, sociale spanningen, belasting van overheidsdiensten en internationale spanningen. Dit laatste als er meningsverschillen zijn over de verantwoordelijkheid voor het opvangen van migranten.

Schade aan het milieu:

Dit kan juridische verplichtingen met zich meebrengen voor overheden om biodiversiteit te beschermen en te herstellen.

Economische verliezen:

Tekorten aan water kan zorgen voor kosten en overheidsinterventie met productie- en inkomstenverlies voor bedrijven. Dit kan leiden tot faillissementen en dat geeft juridische procedures voor schuldeisers en aandeelhouders.

Handelsverstoringen:

Landen kunnen exportbeperkingen invoeren om hun eigen watervoorziening te beschermen.

Deze kunnen leiden tot verstoringen van toeleveringsketens, wat de productie en handelskosten kan verhogen. Daaruit kunnen schadeclaims volgen.

Ze kunnen leiden tot problemen met internationale handelsregels, (de regels van de Wereldhandelsorganisatie (WTO)). Dit kan in de toekomst investeringsdisputen opleveren door bedrijven die door handelsconflicten worden getroffen en daarom juridische stappen ondernemen tegen overheden.

Dit alles kan bedrijven ontmoedigen om internationaal zaken te doen.

Dergelijke marktdestabilisatie kan contractuele geschillen meebrengen als prijzen stijgen of leveringen worden stopgezet.

Overheden moeten daarom ingrijpen om de markten te stabiliseren.

Zo schrijven Mark Freudenberger en David Miller in ‘Tenure, Governance, and Natural Resource Management‘ : “Wanneer het bezit van hulpbronnen en eigendomsrechten onzeker zijn, wordt het potentieel voor duurzaam hulpbronnenbeheer ondermijnd. Echter, …,  de fundamenten voor duurzaam hulpbronnenbeheer zijn aanwezig als de regels en instellingen die het gebruik, de overdracht en het eigendom van hulpbronnen regelen, veilig zijn…”. Dit duidt dat het beheer van natuurlijke hulpbronnen, zoals water, soms onduidelijk of ontoereikend is

Oorzaken van dergelijke onduidelijke regelgeving zijn de complexiteit om te reguleren, de belangenconflicten en het gebrek aan wetenschappelijke inzichten.

Demografische risico’s vanwege tekorten aan voedsel en water zijn te verdelen in directe en indirecte effecten:

Directe effecten:

Zoals eerder vermeld is er een verhoogde migratie.

Dit geeft druk op de infrastructuur en sociale voorzieningen in ontvangende landen, en geeft sociale spanningen.

Deze migratie komt door een aantal factoren:

• ontsnappen aan honger en dorst
• migratie als overlevingsstrategie
• klimaatverandering verergert migratie door droogte en woestijnvorming

Gevolgen van verhoogde migratie voor Europa zijn:

• Druk op infrastructuur en sociale voorzieningen zoals scholen, ziekenhuizen en huisvesting, die overbelast worden.
• Sociale spanningen tussen migranten en autochtonen wegens concurrentie om schaarse middelen, culturele verschillen of xenofobie.
• Economische impact op de ontvangende landen. Migranten kunnen er immers concurreren met autochtonen om jobs.

Verhoogde sterfte:

Tekorten aan voedsel en water kunnen zorgen voor ondervoeding en uitdroging, verminderde vruchtbaarheid en ziekten. Daardoor is er een toename van de sterftecijfers in meer kwetsbare gebieden.

Indirecte effecten:

Vervreemding

Deze situatie geeft aanleiding tot een verzwakking van sociale cohesie aangezien mensen zich meer individualistisch gaan gedragen. Daardoor vervreemden ze van elkaar.

Vertraagde ontwikkeling en afhankelijkheid

Vertraagde ontwikkeling van getroffen gebieden omdat mensen minder tijd en energie hebben om te investeren in onderwijs, gezondheidszorg en dergelijke.

Door ondervoeding en ziekte ontstaat een vlucht van talent: men zoekt betere kansen elders. Daardoor verhoogt de afhankelijkheid van ontwikkelde landen voor hulp en ondersteuning.

Specifieke risico’s voor de wereld:

Een snelle bevolkingsgroei

Daardooris er een toenemende druk op de beschikbare voedsel- en waterbronnen. Dit verhoogt het probleem van tekorten.

Klimaatverandering

Dit kan zorgen voor een uitputting van energiebronnen. Door onder meer airconditioning en verwarming stijgt de vraag naar energie. Dit zorgt voor een gestage uitputting van fossiele brandstoffen.

Conclusie

Gevolgen van deze zaken zijn terug migratie, conflicten, verhoogde kwetsbaarheid door ziekten en ongelijkheid door armoede en ongelijke kansen. Daarnaast treedt ook hierdoor milieuschade op zoals het kappen van bossen voor landbouwgrond en het uitputten van waterbronnen voor irrigatie.

De uitweg is volgens mij via een internationale samenwerking, binnen een juridisch afdwingbare context.

De vragen die we ons daar kunnen stellen zijn veelvuldig, zoals: (niet-limitatieve lijst)

• Wie heeft het recht om de natuurlijke hulpbronnen te gebruiken en hoe kan dat op een duurzame manier?
• Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de verdeling eerlijk en rechtvaardig is zodat voedsel en water niet in het gedrang komen als humaan recht?
• Welke rol moeten internationale verdragen, normen en regelgeving spelen bij het toewijzen van hulpbronnen aan belanghebbenden?
• Wie is aansprakelijk voor de milieuschade door de exploitatie?
• Hoe zal men bedrijven en overheden verantwoordelijk houden ten aanzien van het milieu?
• Hoe doen we aan herstel van ecosystemen?