Auteur: Manu Steens
In deze blog schrijf ik mijn persoonlijk idee, niet dat van enige organisatie.
Een eerste lezing ter inspiratie van .het Cynefin framework in het boekje “The Cynefin-Book – An introduction to complexity and the cynefin framework” geeft inspiratie om eens na te denken over de crisis van covid19.
Cynefin framework
Laat ik eerst het cynefin framework zelf even toelichten, het theoretische raamwerk dat een orde probeert te scheppen in types van systemen, zoals de wereld er een is.
Een eerste opdeling gebeurt tussen geordende systemen en ongeordende systemen.
Een geordend systeem is sterk begrens, het gedrag is zeer voorspelbaar. De causaliteit is duidelijk door ervaring, of is gestoeld op een deugdzame analyse. Het eerste geval is een eenvoudig systeem, het tweede een ingewikkeld (maar te doorgronden) systeem.
In een ongeordend systeem kunnen we geen causaliteit leggen. Sommige van deze systemen zijn stabiel, waarbij de begrenzingen evolueren in de tijd, en het gedrag daarmee eigenlijk ook. Deze evolutie gebeurt door de interactie van zijn componenten. De evolutie is dus niet situationeel te noemen (dus louter veroorzaakt door externe factoren) maar dispositioneel: veroorzaakt door interne, vaak ongekende en veranderlijke, afhankelijkheden en interacties. Daarmee zijn ze voorbeschikt om te evolueren in een voorbeschikte richting. Maar causaliteit kan alleen achteraf (in hindsight) aangetoond worden. Deze stabiele systemen zijn de complexe systemen.
Maar sommige systemen zijn niet stabiel ze hebben weinig tot geen begrenzingen of beperkingen, het gedrag is of lijkt random. Dit zijn chaotische systemen.
Tenslotte zijn er de systemen die we nog moeten klasseren, en dat zijn de gestoorde systemen: we weten nog niet wat ze zijn.
Hoe ze aanpakken
De eenvoudige systemen, die kennen we: ‘been there, done that’. Het zijn known knowns. Een eenduidige oplossing is mogelijk voor een eenduidig probleem. De oplossing wordt gegeven door SCR: sense, categorise, respond. We hebben beste praktijken.
De ingewikkelde systemen weten we al niet meer wat het is. Het zijn known unknowns. Maar we kunnen het haarfijn analyseren en dan kunnen we er zaken over voorspellen. De aanpak is dan SAR: sense, analyse en respond. We hebben goede praktijken.
De complexe systemen zijn die van unkown unknowns. We moeten een aantal experimenten uitvoeren en hopen dat die ons in de goede richting begeleiden. Er zijn vele hypotheses, zonder ze fout of juist te kunnen noemen. Dus de aanpak is PSR: probe, sens en respond. Hier hebben we nieuw opkomende praktijken.
En de chaotische systemen zijn de unknowable unknowns. Het systeem vereist onmiddellijke actie, maar we hebben geen idee van wat de juiste acties zijn. Dus we pakken het aan met ASR: act (doe iets), sense en respond. Hier hebben we nieuwe maar misschien vergankelijke praktijken omdat ze wellicht maar eenmalig bruikbaar zullen zijn.
Tenslotte hebben de gestoorde systemen, die we nog moeten verkennen om ze te klasseren.
Wanneer een situatie optreedt
Als er een situatie op ons afkomt is het advies: differentieer eerst welk type systeem het is. Als we er niets van kennen, of het is ‘vergeten’ materie en het lijkt iets totaal nieuw, dan kan men het beter eerst verkennen, met in het achterhoofd dat het een worst case systeem kan zijn, dus naargelang geordend of ongeordend een ingewikkelde of chaotische situatie. Als we dit doen weren we bij voorbaat het risico op oversimplificatie.
Covid 19
Hoe past dit bij Covid19?
Van bij de eerste onderzoeken was geweten dat het een corona-achtig virus was. Daar was enige ervaring mee. Daardoor leek het een geordend systeem te zijn. Spoedig echter was duidelijk dat deze specifieke corona niet zo gekend was als oorspronkelijk gedacht. Het was geen “simpele valling”. De wereld met covid19 werd dus van een geordend systeem snel een ongeordend systeem. Dus moest er snel geageerd worden. In het boek van Philippe De Backer “En nu is het oorlog” blijkt dat er erg snel gegrepen werd naar de aanpak van ASR. En dat was een goede zaak. De eerste golf werd systematisch streng aangepakt op een radicale manier. Er kwam een lockdown, en de golf werd ingeperkt.
Een bijna-tweede golf werd door provincie Antwerpen met strenge maatregelen aangepakt, en werd eveneens onderdrukt. Zo snel zelfs, dat velen de vraag durfde stellen waarom het nodig was. Even leek het er op dat de wereld onder covid19 een complex systeem zou worden of zelfs een geordend systeem. Been there done that? Bestaande technieken leverden nieuwe wapens: meerdere types vaccins zagen het daglicht. Er werd over “het licht aan het einde van de tunnel” gesproken. De vrijheid was in zicht. Een chaotisch systeem zou door wetenschap teruggedrongen worden naar een ingewikkeld systeem, waarbij vaccinaties een kernspil zijn.
Een nieuwe bedreiging: groepsdenken
En een nieuw gevaar bedreigt het strijdtoneel: “groupthink”. Door het in te schatten is het te voorkomen.
Groupthink is een issue typisch bij ingewikkelde systemen. Niettegenstaande een grote waarheid die schuilt achter de wijsheid van de massa, als gemiddelde van een groep experten in het vakgebied. Maar dan met standpunten die ze eerst onafhankelijk van elkaar maken. Dit om te voorkomen dat ze elkaar (teveel) beïnvloeden. Het is moeilijk om dit te doen dag-aan-dag, zodat een effectieve aanpak hiertegen nodig is, en om het scannen van informatie te verbeteren. Om deze kwestie aan te pakken, betrekt men best verschillende groepen experten, die elk uit andere expertisedomeinen komen zodat ze een ‘blik van verwondering’ kunnen houden over de andere expertisedomeinen.
Vragen
Er zijn geen domme vragen in zo’n groep. Maar men moet ze stellen. Een vraag zou de samenstelling van de GEMS zelf kunnen betreffen. Zijn namelijk naast infectiologen, virologen en biostatistici ook antropologen, sociologen, gedragsdeskundigen, psychologen en weersdeskundigen nodig in een adviesverlenend orgaan? De vraag kwam bij me op om twee redenen.
- De ziekte vindt telkens een uitweg in een nieuwe variant waarmee, wanneer we van een ingewikkeld systeem dat geordend leek dankzij de vaccins, terugkeren naar een chaotisch systeem, dat ongeordend lijkt door de komst van een nieuwe dodelijke variant, maar bovenal:
- De ziekte valt aan via de mensen die op het moment van de aanval niet ziek zijn, maar door hun gedragingen en gewoonten zichzelf dreigen bloot te stellen aan de ziekte. Het verschil in gedrag van de mensen tijdens de verschillende seizoenen en de jaarperioden bepaalt de contacten die ze maken. Daarmee vormen deze gedragingen de kanalen waarlangs de ziekte zich kan verspreiden.
Het kennen van dit gedrag
Het kennen van dit gedrag van de verschillende doelgroepen met voldoend kleine resolutie ten aanzien van de evolutie bij voorgaande ziektegolven zou kunnen zorgen voor het kennen van betere parameters voor statistische modellen betreffende die doelgroepen en daartussen. Ook al kunnen die nooit gezien worden als een model met een zuiver voorspellende waarde, het zou een inzicht kunnen geven in het gedrag van het verleden, zodat er verwachtingen meer verfijnd kunnen gecreëerd worden naar de meest nabije toekomst toe.
Indien deze experten nu reeds zouden meewerken aan de voorstellen en adviezen van een adviserend orgaan, is dit niet duidelijk: ik zie hen nooit in de nieuwsberichten. Ik hoor nooit vermelding van hun bijdragen.
Vermits het systeem waarop een chaotisch systeem moet aangepakt worden er een is volgens het letterwoord ASR, kunnen we nooit onderstellen dat we weten wat er gaat gebeuren, ook niet met de meest verfijnde statistische modellen die er op het moment mogelijk zijn. Daarom, zolang er iemand een samenhangend argument kan maken, is diens idee waardevol.
Maar daarbij komt de vraag: waartoe leidt zo’n model? Waartoe leidt de aanpak van de huidige crisis? Probeert men de ziekte te verslaan? De verspreiding te stoppen? Of is het zinvoller om te werken met een model waarbij men probeert de ziekte te beheersen?
De waarde van statistische indicatoren
Essentieel bij een controlerend of beheersend mechanisme is dat men niet enkel de directe statistische metingen bekijkt zoals de Rt waarde, het aantal zieken in de ziekenhuizen, het aantal zieken in de ICU, het aantal gevallen in de scholen en dergelijke. En dat per provincie en doorheen de tijd. Dat zijn ‘directe’ indicatoren, waarvan men de cijfers naar beneden wil zien gaan, behalve van de vaccinatiegraden, die men wil zien stijgen. Door directe beïnvloeding van het gedrag.
Als men aanvaardt dat corona niet zomaar zal verslagen worden, maar dat we een tijd zullen moeten uitzitten in deze gevangenis die Aarde heet, tot de ziekte zichzelf heeft aangepast aan haar gastheer, zou men in de rand kunnen starten met ‘indirecte’ indicatoren. Daarmee bedoel ik indicatoren waarmee men het gedrag van mensen indirect kan beïnvloeden, waarvoor we moeten terugbuigen op de expertise van antropologen, sociologen, psychologen, samen met weersdeskundigen en de ervaringen van de overheden met o.a. toerisme. Een zo’n indicator die men zou kunnen volgen zou kunnen een “netto-goede-gedrags-promotor-score” kunnen zijn. Men zou een dergelijke filosofie kunnen afkijken van een firma zoals Apple, die een net promotor score (NPS) meet om een bepaling te doen van satisfactie vanuit het perspectief van de klant.
Wat dit betekent voor Covid 19
Dit betekent voor covid19 dat men met een dergelijke indirecte meting de betrokkenheid zou kunnen kennen binnen de verschillende doelgroepen, wat een maat kan zijn om de effectiviteit van de persconferenties indirect te meten. Na enige tijd kan men deze getallen uitzetten in een evolutie, en kijken hoe deze evolueert, maar ook hoe deze zich verhoudt tegenover de besmettingen in de verschillende doelgroepen. Door ook te sturen op deze indirecte indicatoren, zou naast een poging tot stoppen van de ziekte ook een poging kunnen ondernomen worden om de ziekte eerder te controleren dan direct te stoppen. En dat tot het virus eerder afgezwakt is voor haar gastheer, of tot er een techniek van vaccineren naar voor komt die een eenmalige vaccinatie toestaat, die levenslang bescherming biedt, indien dat mogelijk is. Het extra voordeel van een dergelijke controlerende werking zou kunnen zijn dat men de mensheid voorbereidt op het idee van een eenmalige vaccinatie, die dan vlotter aanvaard kan worden.
Conclusie
Zelfs al is het niet bewezen dat een dergelijke aanpak zou werken op korte tijd, denk ik dat we naast het proberen van het stoppen van de crisis, ook elke kans moeten creëren om de crisis te proberen controleren. Maar het is veel keren proberen met ‘kan’ en ‘kunnen’ en ‘misschien’ na elkaar. Deze aanpak zou een radicaal andere en extra aanpak betekenen naast de traditionele benadering, waarin men op basis van zuivere rationele argumenten telkens probeert een ongeordend systeem te herleiden naar een geordend systeem. Waarmee men probeert te werken op het gedrag van de ‘homo rationalis’. Met een indirecte aanpak kan men ook werken op die doelgroepen waarbij men meer te maken heeft met de ’homo irrationalis’.