Concentratie van strategische hulpbronnen

Concentratie van strategische hulpbronnen (mineralen, materialen): Concentratie van strategisch belangrijke middelen en materialen bij een klein aantal individuen, bedrijven of staten die de toegang kunnen controleren en discretionaire prijzen kunnen opleggen. De vraag in hier is wat die concentratie van strategische hulpbronnen aan risico’s met zich meebrengen. Daartoe bekijk ik dit verschijnsel vanuit de STEEPLD standpunten. (Social, Technical, Economic, Environment, Political, Legal, Demographic)

In deze bijdrage geef ik mijn eigen mening, niet die van enige organisatie.   Het 2024 Global Risk Report – WEF geeft deze definities (quotes uit het rapport zijn met een vertaalprogramma naar het Nederlands vertaald)

Wat ‘zegt’ STEEPLD over “Concentratie van strategische hulpbronnen”?

Sociaal-maatschappelijke risico’s van concentratie van strategische hulpbronnen (mineralen, materialen)

Deze risico’s kunnen worden onderverdeeld met de volgende connecties naar andere STEEPLD-kenmerken:

Economische schade

Een eerste schade en wellicht bron van veel andere sociaal-gerelateerde schades is economische schade met banenverlies en faillissementen. Dit omdat bedrijven afhankelijk zijn van de levering van strategische hulpbronnen. Die levering behoort bijv. tot strategische hulpbronnen die te maken krijgen met hogere kosten  vanuit andere landen. Zoals uranium de laatste jaren. Hogere kosten kunnen de toeleveringsketens verstoren. Daaruit volgen banenverlies en economische schade in andere sectoren, die afhangen van elektriciteit. Op die manier wordt het leven voor eindgebruikers op veel vlakken duurder.

Milieuschade

De winning (en verwerking) van strategische hulpbronnen is soms niet onschuldig en veroorzaakt milieuschade, waterverontreiniging, gezondheidsproblemen, vervuiling en ontbossing. Milieuschade treedt hier op in ontwikkelingslanden omdat de milieuregelgeving daar vaak minder streng is, en men deze niet naleeft of controleert. Het heeft negatieve effecten op de gezondheid van lokale gemeenschappen en ecosystemen. Op die manier komen er soms sociale conflicten tussen lokale gemeenschappen en mijnbouwbedrijven.

Sociale onrust en conflicten

De concentratie van hulpbronnen kan met gewapend geweld leiden tot mensenrechtenschendingen, gedwongen verhuizingen en geweld. Slechtere internationale betrekkingen zijn dan een gevolg.

Opkomst van gewapende groeperingen

Gewapende groeperingen kunnen de eigendom van de strategische hulpbronnen betwisten. Met geweld en instabiliteit in de regio als gevolg.

Versterking van autoritaire regimes:

Landen die controle hebben over de toegang tot strategische hulpbronnen versterken hun autoritaire regimes ermee. Hun efficiëntie van gebruik van de hulpbronnen is echter laag. Daarbij onderdrukken ze de democratie. Schendingen van de mensenrechten en een vermindering van de vrijheid treedt dan op in deze landen.

Uitbuiting

Een belangrijk verschijnsel is arbeidsuitbuiting en slechte (lees onveilige) arbeidsomstandigheden. Hiermee bedoelen we naar westerse normen voor mensen die werken in de mijnbouw in ontwikkelingslanden. Gezondheidsproblemen en armoede treden daarbij op. Vaak gaat het gepaard met schendingen van mensenrechten, zoals gedwongen arbeid, kinderarbeid.

De lonen zijn vaak laag, amper het lokale minimumloon. Armoede en ondervoeding zijn dan gevolgen. Om dit te compenseren doet men overuren. Soms zonder pauzes, wat leidt tot uitputting, gezondheidsproblemen en uiteindelijk ongevallen. Daarbij worden er vaak weinig of geen persoonlijke beschermingsmiddelen (PBM) gebruikt tegen de blootstelling aan gevaarlijke stoffen. Bovendien discrimineert men er de arbeiders in deze sectoren vaak op basis van geslacht, ras, etniciteit of religie.

Versterking van ongelijkheid:

Op dergelijke manieren vergroot de concentratie van strategische hulpbronnen de ongelijkheid tussen landen en intern het land, met name in ontwikkelingslanden.

Bedrijven en staten met controle over deze hulpbronnen kunnen hun macht en rijkdom vergroten, terwijl anderen achterblijven.

Ontwikkelingslanden die deze hulpbronnen niet bezitten kennen een potentieel lagere toegang tot basisbehoeften en scholing die nodig is voor hun sociale en economische ontwikkeling.

Technische en technologische risico’s van concentratie van strategische hulpbronnen (mineralen en materialen):

Verhoogde afhankelijkheid en kwetsbaarheid:

Europa en de wereld worden steeds afhankelijker van een klein aantal leveranciers voor cruciale grondstoffen. Een gevolg hiervan is kwetsbaarheid voor verstoringen van de toelevering die kunnen leiden tot tekorten aan essentiële materialen, zoals tijdens covid19. Dat legt de productie lam en drijft de prijzen op. Een negatieve impact op de ontwikkeling en productie van spitstechnologieën, waaronder de productie van elektronica, hernieuwbare energie, defensietechnologie, kunstmatige intelligentie, robotica en nanotechnologie volgt hieruit. Een mogelijkheid daarbij is verlies van technologische soevereiniteit. Europa heeft bijgevolg minder controle over de ontwikkeling van nieuwe technologieën.

Risico’s voor de toeleveringsketen:

Als er weinig concurrentie is ligt de toelevering gevoelig. Het veiligstellen van de duurzame grondstoffenvoorziening in Europa is dan een noodzaak.

Aardmetalen zijn essentieel voor de productie van batterijen, elektronica en andere technologieën. China is een van de weinige landen waar ze worden gewonnen. Deze concentratie van de winning maakt Europa kwetsbaar voor verstoringen van de toeleveringsketen en dus voor de continuïteit van de productie.

De dominantie van Rusland in de olie- en gasmarkt maakte Europa reeds in 2008 kwetsbaar voor afhankelijkheid en verstoringen van de toeleveringsketen, volgens Richard J. Anderson.

Beperkte toegang tot innovatie:

De zeldzaamheid en concentratie van grondstoffen kan innovatie van strategische technologie belemmeren door de toegang tot materialen te beperken. Dit ontneemt een aantal R&D organisaties een concurrentievoordeel en leidt tot een achterstand. Ook dure prijzen kunnen leiden tot minder investeringen in R&D.

Beschikking hebben over essentiële materialen door derden maakt voor hen de R&D van nieuwe doeltreffender wapensystemen mogelijk.

China is dominant in de zeldzame aardenmarkt. Recent heeft China de export van zeldzame aarden beperkt, wat Europese bedrijven dwingt om hun productie te verplaatsen naar China of hogere prijzen te betalen. Een potentiële beperking van het intellectuele eigendom van ontwikkeling van nieuwe technologieën is het gevolg.

Economisch-financiële risico’s van concentratie van strategische hulpbronnen:

Prijsvolatiliteit en -verhogingen:

Beperkte toegang tot essentiële grondstoffen vanwege een kleine groep leveranciers zorgt voor onvoorspelbare prijsschommelingen en -verhogingen. De productiekosten verhogen daarbij, wat leidt tot hogere prijzen voor consumenten. Inflatie en belemmering de economische groei zijn het gevolg. Zelfs als de vraag naar de grondstof stabiel is.

Beperking van toegangen werken speculatie in de hand. Die speculatie op markten van zeldzame grondstoffen leidt eveneens tot prijsfluctuaties die losstaan van vraag en aanbod. De prijzen gaan daarmee kunstmatig de hoogte in.

Natuurrampen kunnen de infrastructuur voor de productie en het transport van grondstoffen beschadigen. Tijdelijke tekorten, vertragingen en daardoor prijsstijgingen volgen omdat van leverancier wisselen op korte termijn moeilijk is.

Verstoring van toeleveringsketens:

Concentratie zorgt voor verstoringen in toeleveringsketens, met name in sectoren die sterk afhankelijk zijn van specifieke grondstoffen. Gevolgen zijn productievertragingen, tekorten en economische verliezen.

Factoren die bijdragen aan verstoringen van de toeleveringsketen zijn geopolitieke instabiliteit, natuurlijke rampen, capaciteitstekorten, just-in-time-productie aangezien bedrijven kleine voorraden aanhouden, … Gevolgen hierbij zijn verhoogde productiekosten, tekorten en vertragingen, verlies van productie, inflatie en schade aan het imago.

Geopolitieke spanningen:

De concentratie van strategische hulpbronnen geeft soms geopolitieke spanningen met verstoringen van de wereldeconomie als gevolg. (Bijv. de oorlog in Oekraïne.) Hieruit volgen tekorten en verdere prijsstijgingen, met negatieve gevolgen voor de productie en concurrentiepositie van Europese bedrijven. (Bijv. door stijging van energieprijzen bij afhankelijkheid van strijdende partijen.)

Factoren die bijdragen aan geopolitieke spanningen zijn concurrentie om toegang tot grondstoffen; afhankelijkheid van strategische grondstoffen; zich onafhankelijk maken ervan; geopolitieke instrumentalisering van grondstoffen om druk uit te oefenen op andere landen; territoriale geschillen; ideologische verschillen.

Gevolgen van geopolitieke spanningen zijn hogere prijzen van grondstoffen, verstoringen van de leveringen, handelsoorlogen, gewapende conflicten. Elk op zich daarvan kan optreden met verwoestende gevolgen voor mens en economie.

Afhankelijkheid van een klein aantal leveranciers:

China is een belangrijke leverancier van veel kritieke grondstoffen (zoals aardmetalen en dergelijke, zie hoger), wat Europa kwetsbaar maakt voor handelsconflicten met China.

Dergelijke afhankelijkheden verzwakken de onderhandelingsposities van Europa door ongunstige handelsvoorwaarden en hogere prijzen.

Verlies van concurrentievermogen

Factoren die bijdragen aan het verlies van concurrentievermogen zijn hogere productiekosten, geopolitieke druk, onzekere toegang tot grondstoffen.

Gevolgen van tekort aan concurrentievermogen zijn economische achteruitgang wat leidt tot banenverlies, lagere lonen en een verminderde levensstandaard, verlies van marktaandeel aan concurrenten die toegang hebben tot meer grondstoffen wat kan leiden tot faillissementen en een verlies van economische diversiteit, afhankelijkheid van import van afgewerkte producten en diensten.

Milieurisico’s van concentratie van strategische hulpbronnen:

Uitputting van hulpbronnen:

De uitputting van hulpbronnen betekent dat de ontginningsnelheid de natuurlijke vervangingsnelheid overschrijdt.

Overexploitatie van minerale afzettingen zorgt voor een uitputting ervan en voor een hypotheek voor komende generaties.

Milieueffecten van mijnbouw:

Mijnbouw is het totaal van de processen die worden gebruikt om mineralen en andere materialen uit de aarde te winnen.

Milieueffecten hier zijn de (vaak negatieve) impacts van mijnbouw op het milieu

Een voorbeeld is het zoeken naar goud in de modder van sommige landen. Men gebruikt daarbij kwik, dat het goud absorbeert. Een deel daarvan verontreinigt echter het water in en de bodem van het ecosysteem en de leefomgeving van mensen in de omgeving. De bodem wordt lokaal onbruikbaar voor landbouw en wonen wegens de kans op een uiteindelijke vergiftiging. Uiteindelijk worden de gemeenschappen die de strategische mineralen ontginnen kwetsbaar. Het enige antwoord daar is maatschappelijk verantwoord ondernemen, zoals in het Westen wordt gedefinieerd. Maar dat gebeurt lokaal vaak niet, vaak met sociale en milieu kwetsbaarheden tot gevolg.

Het opwaarderen van veel ertsen tot waardevolle metalen vereist de verbranding van fossiele brandstoffen. Dit geeft luchtverontreiniging met fijnstof, stikstofoxiden en zwaveldioxide, wat niet onschuldig is voor de gezondheid van mensen in die omgeving.

Mijnbouw veroorzaakt door de aanleg van infrastructuur voor de winning van mineralen verlies van biodiversiteit, ecosystemen, bodemverlies, ontbossing en verstoring van waterstromen, wat negatieve gevolgen heeft voor de voedselvoorziening, het waterbeheer en de habitat van diersoorten en insectensoorten.

Het ritme waarmee we de mineralen van de aarde ‘oogsten’ leidt tot uitputting van hulpbronnen. Maar toekomstige generaties hebben deze nodig voor hun eigen ontwikkeling.

Tevens is er een risico van foutief beheer van afvalstromen die hieraan bijdragen.

Gebrek aan controle en regulering:

Gebrek aan controle betekent een gebrek aan transparantie en toezicht op de winning en het gebruik. Voor regulering betekent dit onvoldoende wetgeving en handhavingsmechanismen.

Deze situatie werkt een gebrek aan transparantie en controle over de milieueffecten van de winning en het gebruik in de hand. Door ‘snel gewin’ is het creëren van regelgeving een probleem, en is het toepassen van bestaande milieuwetgeving voor het aanwenden van verantwoorde praktijken moeilijk.

Gebrek aan controle en regulering zal leiden tot mensenrechtenschendingen, corruptie en conflicten in gebieden waar strategische hulpbronnen worden gewonnen (zie verder).

Milieutechnische risico’s:

Naast de bovenstaande milieurisico’s, leidt de concentratie van strategische hulpbronnen ook tot specifieke milieutechnische risico’s:

Risico’s van opslag en transport:

Risico’s van opslag gaat over de opslag van grote hoeveelheden strategische hulpbronnen met lekkages, branden, stofexplosies en andere ongevallen met potentieel ernstige milieueffecten als gevolg.

Voor transport over land, water en lucht zijn er lekkages, ongevallen en emissies die het milieu vervuilen en de volksgezondheid en het milieu aantasten.

Bijkomende oorzaken van milieurisico’s hierbij kunnen zijn: risico’s van veroudering van infrastructuur; gebrek aan naleving van veiligheidsnormen voor de opslag en het transport en de toenemende frequentie en impacts van extreme weersomstandigheden.

Risico’s van hergebruik en recycling:

Hergebruik betekent het gebruik van goederen voor een (nieuw) doel zonder ze eerst te verwerken tot grondstoffen. Bijvoorbeeld tweedehandse kledij.

Recycling betekent het verwerken van gebruikte materialen als grondstof voor (nieuwe) producten.

Onjuiste hergebruik- en recyclingprocessen kunnen leiden tot de uitstoot van gevaarlijke stoffen, watervervuiling en bodemvervuiling. En gezondheidsrisico’s voor werknemers en omwonenden.

Specifieke milieutechnische risico’s zijn illegale hergebruik- en recyclingactiviteiten met een gebrek aan controle en regulering, en onjuiste processen waaronder werken met gemengde materialen. Milieuproblemen zijn het gevolg.

Risico’s van nieuwe technologieën:

Nieuwe technologieën kunnen leiden tot onvoorziene milieueffecten en gezondheidsrisico’s.

Specifieke milieutechnische risico’s hier:

• de langetermijneffecten op het milieu zijn nog niet volledig bekend;
• de grootschalige toepassing zal onvoorziene milieueffecten hebben die op kleine schaal niet zichtbaar waren;
• ze vallen soms niet onder bestaande milieuregels omdat men het effect op het milieu nog niet kent.

Politieke risico’s van concentratie van strategische hulpbronnen:

Verhoogde kwetsbaarheid voor geopolitieke druk en chantage:

Geopolitieke spanningen zijn spanningen en conflicten tussen landen omwille van de toegang tot en de controle over strategische hulpbronnen.

Landen kunnen hogere prijzen eisen, de levering beperken of zelfs een embargo (zie hierboven China met de aardmetalen) instellen om politieke of economische redenen. Hieruit komen verstoringen van toeleveringsketens voor andere landen, wat zal leiden tot inflatie (zie hierboven) en verstoringen van politiek, civiel en militair belangrijke technische sectoren. Een aantasting van de politieke autonomie en een kwetsbaarder land zijn het gevolg.

De concurrentie om toegang tot schaarse hulpbronnen geeft geopolitieke spanningen en zelfs handelsconflicten of gewapende conflicten tussen landen die om toegang tot deze hulpbronnen concurreren. Dit is nadelig voor derden, die van deze leveringen afhankelijk zijn.

Landen zonder toegang tot strategische hulpbronnen kunnen in een achtergestelde positie komen op het gebied van economische ontwikkeling en technologische vooruitgang.

Versterking van autoritaire regimes:

Landen die rijk zijn aan strategische hulpbronnen kunnen deze rijkdom gebruiken om hun autoritaire regimes te versterken. Ze kunnen de inkomsten uit de verkoop van grondstoffen gebruiken om hun politieke en militaire macht te vergroten, hun greep op de media te verstevigen en oppositiegroepen te onderdrukken, hun politieke en militaire macht te verstevigen en mensenrechten te schenden.

Zo kunnen ze financiële steun verlenen aan autoritaire bewegingen in andere landen. Of ze kunnen desinformatiecampagnes voeren om elders de democratie te ondermijnen.

Milieurampen en sociale onrust:

Milieurampen en sociale onrust kunnen leiden tot politieke instabiliteit. Het wordt daarmee voor regeringen moeilijker om te regeren.

Verstoring van de internationale handel:

Als de prijzen van strategische grondstoffen sterk fluctueren of als de levering ervan wordt onderbroken, volgen verstoringen van de internationale handel.

Dit kan negatieve gevolgen hebben voor de wereldeconomie en geeft protectionistische maatregelen van landen die hun eigen economieën willen beschermen.

Verstoringen van de toeleveringsketens en prijsstijgingen zorgen voor een vertraging van de economische groei. Bedrijven zullen minder produceren en consumenten zullen minder besteden, wat leidt tot een recessie.

Juridische risico’s van concentratie van strategische hulpbronnen:

Risico’s voor de toegang tot strategische hulpbronnen:

De concentratie van hulpbronnen kan leiden tot een monopolie- of oligopoliesituatie.

Degenen die de hulpbronnen controleren, kunnen kunstmatige tekorten te creëren.

Zij kunnen bovendien bepaalde landen of regio’s benadelen of bevoordelen.

Daarnaast zijn er ook schendingen van de mensenrechten, zoals gedwongen arbeid en kinderarbeid. De controle houden bij een klein aantal actoren, leidt dus tot een slechtere toepassing van de mensenrechten.

Dit levert juridische uitdagingen:

Het is moeilijk om het mededingingsrecht te handhaven in deze markten. Een traditionele antitrustwetgeving is immers niet toereikend. Er zijn bijgevolg nieuwe, afdwingbare, internationale wetten nodig om deze marktmanipulatie aan te pakken.

Investeringsbepalingen in internationale verdragen kunnen de rechten van investeerders beschermen. Ze maken het voor regeringen moeilijk om in te grijpen.

Tenslotte is geschillenbeslechting over de toegang tot strategische hulpbronnen complex en langdurig. Internationale rechtbanken zijn niet goed uitgerust om met deze geschillen om te gaan.

Risico’s voor de milieubescherming en duurzame ontwikkeling:

De concentratie van hulpbronnen geeft snel aanleiding tot overexploitatie van natuurlijke hulpbronnen en milieuaantasting (zie hierboven).

Degenen die de hulpbronnen controleren, zijn mogelijk niet geneigd om voldoende te investeren in milieubescherming. Hoewel hierin vorderingen zijn (zie dit document van OECD reeds uit 2002), blijft een verdere milieuaantasting een feit.

Een gebrek aan transparantie over de milieueffecten maakt het voor overheden en het publiek moeilijk om de na evaluatie van milieurisico’s passende maatregelen te nemen.

De toepassing van inspectie op milieuregels en handhaving van maatregelen is moeilijk in deze landen.

Demografische risico’s van concentratie van strategische hulpbronnen:

Verstoring van essentiële waardeketens

Prijsstijgingen en onvoorspelbaarheid hebben een negatieve impact op de levensstandaard, met name in die ontwikkelingslanden die sterk afhankelijk zijn van de import van deze materialen.

Onvoorspelbare prijsstijgingen maken het voor bedrijven en consumenten moeilijk om te plannen en te budgetteren. Gevolgen hiervan zijn:

• Vertraging van economische groei wat kan leiden tot werkverlies in sommige gebieden.
• Inflatie, die de grootste directe sociale impact heeft op de gezinnen in armoede.
• Versterking van ongelijkheid binnen en tussen landen.

Grotere ongelijkheid:

Landen die rijk zijn aan hulpbronnen kunnen hun economische macht misbruiken. Gevolgen daarvan zijn:

• Vergroting van de ongelijkheid tussen landen en regio’s.
• Verslechtering van de levensomstandigheden van arme huishoudens.

Er is een onrechtvaardige verdeling van voordelen van deze hulpbronnen, waarbij een klein aantal actoren profiteert ten koste van de bredere bevolking. De ongelijkheid zal dan vergroten. Het leidt tot een concentratie van rijkdom en macht in de handen van een selecte groep, terwijl de rest van de bevolking weinig of geen profijt heeft. Directe gevolgen hierbij zijn:

• De concentratie van rijkdom en macht zorgt voor toenemende ongelijkheid in termen van inkomen, vermogen en toegang tot kansen.
• Verzwakking van democratische instellingen en het vertrouwen in de overheid ondermijnen.
• Beperkte kansen voor de armen en marginale groepen.
• Kinderen die geen toegang hebben tot onderwijs kunnen later in hun leven minder kansen krijgen.
• Vrouwen en meisjes die geen toegang hebben tot gezondheidszorg nemen minder deel aan de economie en de samenleving.
• Vlucht en migratie, gedwongen of vrijwillig op zoek naar betere leefomstandigheden.

Beperkte toegang tot essentiële diensten

Het gaat hier om toegang tot essentiële diensten door hoge prijzen zoals energie, water en gezondheidszorg die beperkt zijn voor de meest kwetsbare bevolkingsgroepen. Een bijkomend stel gevolgen voor ongelijkheid tussen landen en regio’s daarbij zijn

• Verspreiding van armoede en ondervoeding in arme landen.
• Vertraging van de economische en wetenschappelijke ontwikkeling en modernisering in arme landen.

Onvrede over de hoge kosten van essentiële diensten kan de stabiliteit van samenlevingen bedreigen. Gevolgen daarbij zijn:

• Verlies van vertrouwen in de overheid als de essentiële diensten onbetaalbaar worden.
• Toename van criminaliteit.
• Mensen die zich uitgesloten en gemarginaliseerd voelen, neigen meer naar extremistische ideologieën.

Conclusie

Het is duidelijk hoe verweven de verschillende risico’s zijn. Elk van de karakteristieken volgens STEEPLD heeft ergens wel invloed in de andere zes.

De toegang tot strategische hulpbronnen is essentieel voor economische ontwikkeling. Als de toegang tot deze middelen beperkt is, zal dit de economische groei belemmeren, met name in ontwikkelingslanden en de kloof tussen rijke en arme landen vergroten.

Tenslotte is de goede werking van de toeleveringsketen van belang voor het bedrijfscontinuïteitsplan (BCP), waarin je misschien meerdere leveranciers voorziet voor materialen. Indien die echter van een en dezelfde mijn hun grondstoffen betrekken, haalt dit niet veel uit. Daarom is het van belang om inzage te hebben in het BCP van uw leveranciers. Of om zelf identieke grondstoffen te betrekken van verscheidene mijnen. Het beste is echter een goede verstandhouding uitbouwen met al uw leveranciers al dan niet via de politieke spelers en internationale samenwerking.

Een tweede manier is de bevordering, waar mogelijk, van binnenlandse productie van grondstoffen. Bijvoorbeeld via recyclage volgens de regels van de kunst, of met insteek van andere, plaatsvervangende, producten. Of door, eventueel met ondersteuning van de overheid, een R&D opzetten om substituten van de eigen producten te creëren die bepaalde grondstoffen niet vereisen, of minder benutten.